Высокі ўзровень нацыяналізму ў Расіі, рост якога быў справакаваны забойствам у Бірулёве восенню 2013 года, застаецца на ранейшым узроўні. Аднак непрыязнасць расіяне цяпер адчуваюць не да каўказцаў, а да ўкраінцаў.
Суд над грамадзянінам Азербайджана Арханам Зейналавым, якога абвінавачваюць у забойстве жыхара Масквы Ягора Шчарбакова, пачаўся ў Масгарсудзе 30 чэрвеня. Гэтае злачынства, здзейсненае восенню 2013 года ў сталічным раёне Бірулёва Заходняе, прывяло спачатку да «народнага сходу», а потым да масавых беспарадкаў на нацыяналістычнай глебе. Паводле дадзеных «Левада-цэнтра», прыкладна ў кастрычніку 2013 былі зафіксаваныя пікавыя паказчыкі ксенафобіі за ўвесь час правядзення даследаванняў.
«Асабліва рост ксенафобіі прыкметны ў буйных гарадах, а самыя высокія паказчыкі былі атрыманыя ў Маскве, дзе лозунгі «Хопіць карміць Каўказ», «Расія для рускіх» падтрымлівала 83 працэнты насельніцтва», — адзначыў у інтэрв'ю DW кіраўнік аддзела сацыяльна-палітычных даследаванняў «Левада-цэнтра» Барыс Дубін. Да моманту пачатку працэсу над Арханам Зейналавым нацыяналістычныя настроі ў расійскім грамадстве засталіся на такім жа высокім узроўні, аднак, прычына іх іншая.
Нацыяналістычная палітыка расейскай улады
Дырэктар інфармацыйна-аналітычнага цэнтра «Сава», які вывучае праблемы нацыяналізму і ксенафобіі, Аляксандр Вярхоўскі заўважыў, што, пачынаючы з лютага 2014 года, апытанні паказваюць рэзкі рост нецярпімасці ў дачыненні да ўкраінцаў, які адбываецца на фоне зніжэння ўзроўню агрэсіі ў дачыненні да да ўсіх астатніх груп, у тым ліку этнічных. «Відаць, людзі не могуць ненавідзець двух ворагаў адначасова», — выказаў меркаванне эксперт.
Па словах Аляксандра Вярхоўская, ключавую ролю ў змене «прыярытэтаў» адыграў украінскі крызіс, які суправаджаецца агрэсіўнай антызаходняй і антыкіеўскай прапагандай, якая апанавала расійскія федэральныя тэлеканалы. Эксперт ўсклаў віну за нагнятанне нацыяналістычных настрояў на расійскія ўлады. «Увесь пасыл, які адносіцца да Украіны, гэта чыста нацыяналістычны пасыл: вось мы вызвалілі рускіх у Крыме, зараз мы яшчэ дапаможам рускім у Данбасе», — заявіў Вярхоўскі DW.
Нацыяналізм ці патрыятызм?
Кіраўнік камісіі Грамадскай палаты Расіі па гарманізацыі міжнацыянальных і міжканфесійных адносін, намеснік старшыні навуковай рады УЦДГМ Іосіф Дзіскін, наадварот, сцвярджае, што ў Расіі назіраецца падзенне ўзроўню ксенафобскіх настрояў. Па словах эксперта, няма падстаў казаць і пра з'яўленне непрыязнасці да ўкраінцаў. «Так, расейцы сталі фіксаваць украінскую дзяржаву як ворага Расеі, але гэта ніяк не распаўсюджваецца на грамадзян Украіны», — заявіў Дзіскін у інтэрв'ю DW.
І наогул, па словах сябра Грамадскай палаты, ацэнкі «Левада-цэнтра», якія характарызуюць тое, што адбываецца ў Расеі як усплёск нацыяналізму, з'яўляюцца памылковымі. «Я б ахарактарызаваў гэта, як патрыятычны ўздым, які не выліваецца ні ў ксенафобію, ні ў агрэсіўны нацыяналізм», — заявіў Іосіф Дзіскін. Больш за тое, па меркаванні эксперта, і ў беспарадках у Бірулёве нацыяналізм сам па сабе не быў асноўным матывам, хоць непрыязнасць да мігрантаў і была прыкметная.
Трансфармацыя свядомасці
У Бірулёве, па словах Дзіскіна, адбыўся выплеск напружання, назапашанага ў грамадстве і звязанага з карупцыяй ва ўладзе і з тым, што ўлада ў прынцыпе не вырашала праблемы мясцовых жыхароў. «Гэта прадукт трансфармацыйнага пераходу, калі людзі губляюць ранейшыя ідэнтычнасці і пачынаюць звязваць свае праблемы з нацыянальнымі, — заявіў Дзіскін. — У цяперашні час у Расіі завяршаецца трансфармацыйны прагрэс станаўлення агульнарасійскай грамадзянскай нацыі».
Па меркаванні Барыса Дубіна, тэрмін «трансфармацыя» можа быць выкарыстаны і ў дачыненні да агрэсіі, якая назапасілася ў расійскім грамадстве і першапачаткова была выкліканая раздражненнем уладай, але ператварылася ў нацыяналізм. І адбылася гэтая трансфармацыя дзякуючы масіраванай прапагандысцкай кампаніі, якая здолела перанакіраваць гнеў расейцаў на ўкраінцаў. «Сёння каля 60% расейцаў прызнаюцца ў сваім негатыўным стаўленні да ўкраінцаў», — паведаміў Барыс Дубін дадзеныя апытання «Левада-цэнтра».
Яшчэ адно змяненне, па словах сацыёлага, тычыцца структуры «носьбітаў нацыяналістычных настрояў». «У 90-х гадах носьбітамі ксенафобія былі найменш адукаваныя групы насельніцтва і люмпенізаваныя пласты грамадства, — заўважыў эксперт у інтэрв'ю DW. — Сёння ж самым агрэсіўным нацыяналізмам і ксенафобіяй характарызуецца чынавенства. А паколькі яны маюць доступ да СМІ, то іх устаноўкі тыражуюцца, набываючы значна большы эфект».
Праз нацыяналізм — да дыктатуры?
Аляксандр Вярхоўскі аддае перавагу аддзяленню этнічнага нацыяналізму ад палітычнага. Паводле яго слоў, ва ўкраінскіх падзеях улады Расеі абапіралася на ідэю грамадзянскага адзінства супраць знешняга ворага, дзейнічаючы ў процівагу этнічным нацыяналістам, якія падрывалі адзінства краіны і стабільнасць улады. Аднак у цяперашняй сітуацыі ўлада камбінуе абодва падыходы. Іншая справа, вайна ва Украіне скончыцца, і ўладам у Расеі прыйдзецца шукаць новыя арыенціры, разважае эксперт.
Дырэктар цэнтра «Сава» мяркуе, што сітуацыя хутчэй за ўсё вернецца да даваеннага стану, гэта значыць, улада і нацыяналісты апынуцца па розныя бакі барыкад, і тады на першы план зноў выйдзе бытавы этнічны нацыяналізм. Акрамя таго, Аляксандр Вярхоўскі асцерагаецца, што ўзброеныя людзі, якія цяпер у Данбасе супрацьстаяць узброеным сілам Украіны, прыедуць у Расію і частка з іх папоўніць шэрагі рускіх нацыяналістаў, якія дзейнічаюць зараз у краіне.
Барыс Дубін згодны з тым, што праз нейкі час у людзей павінна наступіць псіхалагічная стомленасць ад пастаяннага знаходжання ў стане стрэсу, і тады ўладам зноў прыйдзецца шукаць спосабы, як пераключыць настроі ў грамадстве. «Цяжка сказаць, што будзе абрана, але я думаю, мы ўбачым у Расіі з'яўленне дыктатуры, — заявіў Дубін у інтэрв'ю DW. — Дыктатура зменіць аўтарытарны рэжым, і гэта дазволіць ўладам расцягнуць перыяд падтрымкі і ўзбуджана-нацыяналістычныя настроі ў грамадстве».
