Адам Мальдзіс: Я на тым баку, які на сённяшні дзень слабейшы 6

Знакаміты навуковец расказаў, чым беларускія жанчыны мацнейшыя за мужчын, дзе трэба шукаць нашы скарбы і навошта ён звяртаўся па дапамогу да легендарнай прарочыцы Вангі.

Пра моцных і слабейшых

Нарадзіўся я на беларуска-літоўскім памежжы, у Астравецкім раёне. І нават цяпер, калі я бываю ў Вільні, дзе жыве шмат маіх сяброў-літоўцаў, яны часта пачынаюць пілаваць мяне: кідай, Адомас, валяць дурня, маўляў, ніякі я не беларус, а літовец. Я ім на тое кажу: «Вы і без мяне людзі магутныя, вы ўжо 20 гадоў паварыліся ў сваім катле і цяпер самі можаце вырашаць свой лёс… А я застаюся на тым баку, які на сённяшні дзень слабейшы». І мае сябры нічога не могуць сказаць мне насуперак.

Пра беларусаў у свеце

Апошнія гадоў 30 я складаю базу дадзеных па беларускай культуры, па нашых скарбах, што знаходзяцца за мяжою, па нашых суайчынніках-эмігрантах. Чаму я займаюся беларускім замежжам? Чаму гэта важна? Па-першае, таму што пры савецкай уладзе ніякага беларускага замежжа нібыта не існавала. Той, хто выязджаў за мяжу, няхай сабе хаця б у Казахстан, ужо быў нібыта і не беларус. А хто, не дай божа, з’язджаў на капіталістычны Захад, імгненна рабіўся ворагам народа. І таму атрымлівалася, што нават такія нашы знакамітыя навукоўцы, як Барыс Кіт, які падараваў амерыканцам паліва для ракет, якому цяпер 104 гады і які жыве ў Франкфурце, адносіліся да «нячэсных» беларусаў. Пра такіх раней не пісалі. Цяпер жа, калі мы пачалі складаць энцыклапедычны даведнік «Беларусы ў свеце», высветлілася, што сёння фактычна кожны чацвёрты беларус жыве за мяжою.

Назваць дакладную лічбу будзе цяжка, гледзячы каго лічыць за беларусаў — толькі тых, хто нарадзіўся тут і пасля пераехаў жыць у іншую краіну, ці і тых таксама, чые карані паходзяць з нашай зямлі. У кожным разе нельга забывацца на такіх знакамітых асобаў, як пісьменнікі Дастаеўскі і Грын альбо кампазітары Стравінскі і Шастаковіч, якія або самі, або іх бацькі нарадзіліся ў Беларусі, але пасля эмігравалі. І як можна забыцца на беларусаў у Сібіры, куды нашы землякі масава пераехалі жыць падчас Сталыпінскай рэформы і дзе заснавалі цэлыя паселішчы. Тыя беларусы і сёння размаўляюць на беларускай мове, якая лепшая і чысцейшая, чым у многіх з нас, бо ў іх няма амаль ніякіх кантактаў з суседзямі: там па 100 кіламетраў у кожны бок да бліжэйшага паселішча.

Пра мужчынскую трагедыю і жаночую моц

У нас існуе такая мужчынская трагедыя: калі беларус з’язджаў кудысьці працаваць, жаніўся там, напрыклад, з рускай ці ўкраінкаю, дык неўзабаве сам рабіўся «рускім» або «ўкраінцам». Я ведаю толькі адну пару, у якой гэты закон не спрацаваў. Адзін беларус з Вілейшчыны асеў у Вялікабрытаніі і ажаніўся там з валійкаю. Яны абодва ніяк не змаглі асвоіць англійскую мову ды так і жылі, размаўляючы на розных мовах. Затое гэта была самая шчаслівая пара, бо яны ніколі не сварыліся. А як сварыцца? Хіба на мігах?..

Заўсёды так было: мужчыны кіравалі светам, а намі кіравалі жанчыны. У мяне часам здзіўлена пытаюцца: чаму нашы князі былі пераважна літоўскага паходжання, а дзяржаўнаю моваю ВКЛ раптам стала старабеларуская? Ды ўсё вельмі проста. Гэтыя вялікалітоўскія князі жаніліся з беларускімі князёўнамі, тыя везлі з сабою сваіх сёстраў, іншых крэўных, служанак, на іх пасля жаніліся рыцары ВКЛ, і ўжо праз адно пакаленне ўвесь вялікакняжацкі двор размаўляў на старабеларускай мове. Не дарма, напэўна, родную мову называюць матчынай… Наш знакаміты гісторык Мікола Ермаловіч так і казаў, што гэта мы заваявалі літоўцаў, а не яны нас, гэта мы пакарылі іх, хаця літоўцы з гэтым не пагаджаюцца.

Пра страчаныя беларускія скарбы і радасць Берыі

З усіх беларускіх скарбаў і духоўнай культуры ў нашых музеях, бібліятэках і архівах засталося толькі 5–10%. Астатняе было вывезена. Вайна перакочвалася праз Беларусь то на Усход, то на Захад. Мы ўваходзілі ў склад то адной вялікай дзяржавы, то іншай, і нашу спадчыну вывозілі то ў Варшаву і Кракаў, то ў Маскву і Ленінград, не запытваючы, аддаем мы яе ці не аддаем. І сёння ніхто дакладна не скажа, колькі было вывезена за мяжу. Толькі Слонімскі і Гродзенскі музеі захаваліся пасля вайны больш-менш цэлымі. Асабліва шмат каштоўнасцяў было вывезена з Магілёва. Калісьці менавіта гэты горад бальшавікі хацелі зрабіць беларускай сталіцай, бо Мінск быў занадта блізка да мяжы з Польшчаю. Таму яшчэ да вайны беларускія каштоўнасці, у тым ліку і цудатворны абраз Бялыніцкай Божай маці, і шмат старажытных кніг у залатых і срэбных акладах, масава звозілі ў Магілёў. А напярэдадні Другой сусветнай вайны ўсё вывезлі ў Расію. У «Звяздзе» друкаваліся ўспаміны шафёра, які ў 1941 годзе, перад наступам немцаў, вывозіў усе гэтыя скарбы з Магілёва ў Маскву разам з 1-м сакратаром ЦК КПСС Панамарэнкам. Шафёр узгадаў, як іх сустрэў асабіста Берыя, які ад задавальнення ажно прыцмокваў языком.

Пра слуцкія паясы і зацягнутае маўчанне

Толькі ў Маскве, паводле маіх падлікаў, знаходзіцца каля 300 слуцкіх паясоў. А на іх радзіме, у Слуцку, няма ніводнага цэлага пояса. Не так даўно з Масквы ў Мінск на выставу прывозілі чатыры нашы слуцкія паясы. Пра тое, каб прывезці болей, не кажучы ўжо, каб нешта аддаць ці прадаць нам, няма і гаворкі… Але ў нашым Нацыянальным музеі ёсць карціны іх Шышкіна і Айвазоўскага, якія тут могуць быць, а могуць і не быць. Дык я прапаноўваў: давайце мяняцца… Але рускія ўсё маўчаць, думаюць.

Пра крыж Еўфрасінні Полацкай і прарочыцу Вангу

Кудысьці ў расійскія сховішчы вядуць і сляды яшчэ адной зніклай беларускай святыні — Крыжа Еўфрасінні Полацкай, пошукам якога я займаюся ўжо каля 40 гадоў. У свой час я нават звяртаўся па дапамогу да вядомай балгарскай прарочыцы Вангі. Яна тады толькі сказала: «Чаго гэтыя беларусы турбуюцца? Хутка знойдзецца іх крыж». Што ж, я спадзяюся, што калісьці добрая воля ў дачыненні да Беларусі ўсё ж будзе праяўлена і наша святыня вернецца на радзіму.

Даведка

Адам Мальдзіс — вядомы беларускі гісторык і літаратуразнаўца, доктар філалогіі, прафесар. Яго найбуйнейшыя навуковыя дасягненні — рэдактарская праца над 6-томным біябібліяграфічным даведнікам «Беларускія пісьменнікі», а таксама дзясяткі кніг па гісторыі беларускай літаратуры і культуры і літаратурных узаемасувязях. Прафесар Мальдзіс — экс-прэзідэнт, а ад 2010 года — ганаровы старшыня Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў. Узнагароджаны медалём Францыска Скарыны, іншымі медалямі, а таксама некалькімі ганаровымі адзнакамі суседніх краін.

7 жніўня 2012 года Адам Мальдзіс адзначыў сваё 80-годдзе.

Вярнуць на радзіму!

На сустрэчы з баранавіцкай грамадскасцю прафесар Мальдзіс звярнуўся з просьбаю дапамагчы знайсці страчаныя падчас вайны фонды Баранавіцкага краязнаўчага музея, куды былі звезены каштоўныя экспанаты з навакольных маёнткаў. «Мяне і Камісію пры Савеце Міністраў па вяртанні беларускіх каштоўнасцяў з-за мяжы, сябрам якой я ёсць, вельмі турбуе лёс страчаных экспанатаў вашага музея, дзе да вайны было сабрана шмат твораў выяўленчага мастацтва, у тым ліку і заходнееўрапейскіх мастакоў, — звярнуўся да грамадскасці Адам Мальдзіс. — У вас былі карціны Сальватора Роза, галандскіх мастакоў, магчыма, Рэмбрандта, якія даўно трэба было пачаць шукаць.

Але ў савецкі час, калі Баранавічы перасталі быць абласным цэнтрам, на іх проста махнулі рукою…» Паводле звестак прафесара, улетку 1942 года немцы ладзілі ў Баранавічах мастацкую выставу, верагодна, з фондаў музея, дзе сярод іншага можна было пабачыць карціны вядомага ў свеце беларускага мастака Міхася Сяўрука, выразаныя з дрэва фігуры «Хрыстос з ягняткам» ішкальдскага майстра (каля 1700 года), «Святыя Пётра і Павел» майстра з Мядзведзічаў (каля 1600 года) і іншыя старажытныя каштоўнасці. Вядома, што ў Баранавічы нейкім чынам трапіла калісьці нават мэбля з Нясвіжскага замка Радзівілаў.

«Усе калекцыі баранавіцкага музея ў 1944 годзе вывезены на Захад, аднак кім і куды дакладна, мы не ведаем, — распавёў Адам Мальдзіс. — Але калі яны зніклі падчас вайны, дык па законе аб рэстытуцыі каштоўнасцяў, падпісаным краінамі ААН, іх трэба вярнуць на радзіму». На думку прафесара, даведацца больш пра баранавіцкія каштоўнасці дапамаглі б звесткі пра лёс былога дырэктара музея, збіральніка ўсіх яго скарбаў Леанарда Турскага, які напрыканцы вайны выехаў у Польшчу.

Турскі мог вывезці з сабою нейкую частку каштоўных экспанатаў музея. Мальдзіс звярнуўся да баранавіцкіх гісторыкаў, краязнаўцаў і аматараў гісторыі, каб тыя паспрыялі вырашэнню праблемы: «Стары сусед кожнага з нас можа што-небудзь узгадаць пра тыя часы і дапамагчы адшукаць сляды да спадчыны. Уважліва размаўляйце з людзьмі, шукайце і вывучайце мясцовую прэсу перыяду акупацыі…» Прафесар паабяцаў агучыць гэту тэму ў газеце «Голас радзімы», якая выдаецца для беларускай дыяспары і распаўсюджваецца ў 54 краінах свету. «А раптам хто-небудзь і адгукнецца?!« — падбадзёрыў Адам Мальдзіс.

Алесь Гізун, intex-press.by

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ