НАШ ГОСЬЦЬ ЖЫРАСЁЛ
Вiктар Супрунчук
Ён апэтытна грыз лiпу. Пачаў ад зямлi i ўжо быў на вышынi ня менш майго пляча. Яго вялiкiя зубы блiшчэлi, перажоўваючы сьветла-зялёную кару. Я сьпярша падумаў, што гэта конь. Даўно ня бачыў коней. Помнiў, што некалi iхныя яблыкi з ахвотаю елi сьвiньнi, калi не было iншага корму. Iх таксама не вiдаць, бо здалi на службу дзяржаве. Там яны больш патрэбныя. Яны пры варце.
Аднак гэта быў ня конь i не асёл. Цяпер я зразумеў. Гэта быў сын жырафы i асла. I яго называюць Жырасёл. З доўгай шыяй яму далёка вiдаць. Чуў я, што служыць ён нiбыта нашай дзяржаве i мае нейкi важнецкi прыступак. Бач, спадабалася ж яму лiпа. А мо i клён, сасна цi бяроза? Я падышоў да яго i спытаў, што тут робiць. Па-чалавечы, спакойна сказаў. Ён весела заржаў, пырскаючы на мяне зялёнай сьлiнай, i ўзбрыкнуў заднiмi нагамi. Ня йнакш хацеў мяне пакрыўдзiць. I я, канечне ж, абурыўся. Стаiць жывёлiна з вушамi, бы маiх пяць альбо дзесяць, хоць яны i разумныя, есьць нашу лiпу i яшчэ ўскiдвае свае капыты! Можа, у мяне ўзьнiкне такi апэтыт, што я сам зьем гэтую кару. Нездарма колiсь зь яе рабiлi абутак, як i зь любой скуры. Дык скуру ж ядуць. Значыцца, i лiпавую кару чаму нельга. Траву ж ядзiм, рознае зельле...
Не разумее нармальнай мовы, дык няма чаго зь iм i баяць. Хай сабе абажрэцца лiпаю, разам з усiмi галiнкамi. А мне што да гэтага. Каб я назiраў яшчэ, як брыкаюць да маiх ног чужыя капыты! Не на таго натрапiлi. Пайду сваёй дарогаю, бо хата мая з краю. I вакол яе найбольш, чым дзе, лiпаў. На мой век хопiць. Дый суседзi — людзi неблагiя. Зь мiрам жывем, у цiшы. Кожны дбае пра свой страўнiк i нiкому ня шкодзiць.
Так проста, на ўсялякi выпадак, махнуў рукою Жыраслу, нiбыта разьвiтваючыся. З начальствам трэба вуха трымаць востра. Хто б ён нi быў, але ж прыступку недзе займае наверсе. Лепш выказаць пачцiвасць, чым пасьля шукаць, куды схаваць галаву. У пяску дыхаць цяжкавата. Лес сьпiлавалi. Пакуль дабяжыш да балота, якое некалi высушылi, дык i сэрца ўжо будзе нiжэй пятаў.
— Найлепшага здароўечка, таварыш Жырасёл, — сказаў я i —далей ад бяды. Ня мы прыдумалi: дзе начальства, там чакай лiха. Хоць намi кiруюць людзi з усiмi нiбыта клёпкамi, i мне суседзi чыталi ў пазалеташняй газэце, што жывем мы надзвычай багата. I не апошнюю скрыпку тут здольна грае вось гэны самы Жырасёл. Значыцца, нас нехта моцна апякуе, калi надарыла такое шчасьце бачыць яго ў роднай ваколiцы. Раскажу суседзям, усiм, каго спаткаю, пра гэткае сьвята.
Жыву я ў чацьвертым квадраце. Ён найбольшы, людзi паслухмяныя. Гавораць мала, як у ваду апушчаныя. У нашай акрузе шмат квадратаў. Усюды пануе радасьць i весялосьць. Мы iх атрымлiваем, пераймяноўваючы квадраты. Раней наш быў Вольны, а сёлета ўжо Сонечны.
Тупаю пацiху дамоў, мяркую, што кiнуць увечары на зуб. I тое няблага, i другое — таксама. Трэцяе — зусiм смаката. Адно ня важна, што нiчога з гэтага няма. Ладна, нешта прыдумаю. Галава — на плячах, рукi — ля iх. Астатняе, што мне хочацца, знайду ў сваёй сядзiбе. Не — дык пазычу ў суседзяў. Калi яны нешта знойдуць. Паветра хоць i пахуткае ад водару лiп i бяроз, але ж у iм калёрый ня дужа. Iм сiлкавацца можна на сьняданак. Пад вечар ня шкодзiць кiнуць на донца страўнiка штось цяжкое.
Яшчэ да хаты не дайшоўшы, бачу: мае суседзi на вулiцы стоўпiлiся. Шапкi ўгору кiдаюць i галёкаюць, нiбы грыбы ў лесе зьбiраючы. У мой бок глядзяць. За мяне радуюцца. Думаюць, я выйграў па ўрадавай лятарэi стол, на якiм зранку да ночы стаяць iхныя любiмыя прысмакi. Калi б так i было. Дык няўжо ж я iх кармiў бы i паiў. Я ня дурань, каб ня выкарыстаў гэткi момант на сваю карысьць. У мяне невялiкi агарод за хатаю. Вось хай бы яны ўпрэглiся ў плуг дый цягалi па маёй зямлiцы. Я ззаду б хадзiў i пугаю паганяў бы. Пасьля частаваў бы за сваiм сталом, якi ня выйграў па лятарэi... Не, не для мяне ўзьнялi суседзi гвалт i галёканьне. Нават у руках трымаюць сьцягi нашага Сонечнага квадрата. Гэта ж надта мне зайздросная мiласьць.
Розум падказаў мне азiрнуцца. Лепш бы вочы не глядзелi. Употайку, ледзь ня крок у крок за мной чэпаў Жырасёл. Мусiць, аб’еўся лiпаю, бо вочы былi паўсонныя i зялёныя. Як i вушы. Мой бацька быў чалавек не апошнi ў нашым квадраце. Я ўспамiнаю яго словы: залiшне возьмеш, праз вушы палезе.
Вось каго вiталi суседзi! Нехта iм падказаў, я яшчэ i дамоў не дапяў. Апярэдзiлi, адабралi ў мяне навiну, якой хацеў ускалыхнуць родную ваколiцу. Яна ўжо вагаецца... На маiх вачах... Мне застаецца толькi ня быць лiшнiм на гэтым сьвяце. Я падбягаю да блiжняга суседа i сiлком бяру ў руку партрэт Жырасла. Узмахваю над галавою i загартаваным горлам узвышаю свой голас над усiм натоўпам. Побач са мной скачуць жанкi, дзецi, расчырванелыя, з бадзёрым пахам мужчыны. Яны, пэўна, чакаюць яшчэ пачастунак. Ад самiх сябе. Не ад мяне ж. Бо я сам ласы на чужыя кiлбасы.
Матляючы даўжэзнай шыяй i натапарыўшы зялёныя вушы, Жырасёл наблiзiўся ўшчыльную да нас. Углядаецца, прымяркоўвае, як яго спаткалi ў Сонечным. У знак задаволенасьцi пахiтаў галавою, вачмi павадзiў па нашых тварах. Даслухаў усе вiтаньнi, толькi раз-другi перакусiў зь бярэмя духмянага сена, якое трымала прыгожая суседка, i ляснуў капытом па назе мужчыну, што лез да яго з абдымкамi. Знайшоў сабе сябра. Каб гэта быў я. Iншае. Маю права на тое. Найпершы ўбачыў паважанага Жырасла. Я б, можа, i пацалаваў яго, але ж не дастану твару на такой магутнай шыi. Мне б ён дараваў прыхiльнасьць.
Мы дружна разышлiся ўбакi, вызваляючы Жыраслу ганаровы шлях. Мабыць, кожны марыў прыняць яго ў сваiм падвор’i. У мяне такой думкi не было. Мне будзе радасна за iх. Я хацеў паглядзець, як паважанага госьця сустрэнуць суседзi. Адстаў ад iх. Плятуся нага за нагу, прадчуваю нешта прыемнае. Але чамусь люд спынiўся ля маёй хаты. Дачакаўся таго, што i прысьнiць ня мог. Так i ёсьць. У маiм двары, нават у роднай халабудзе —Жырасёл. Ужо вiншуюць, ледзь ня ў ногi падаюць. Такi гонар: Жырасёл не абыкаго наведаў, а мяне. Прымай, як дарагога госьця, з усёй пашанотай i прыязнасьцю.
Паслаў сярод хаты духмянага сена, накрыў найлепшаю капаю. Каб не пашкодзiць яму адпачываць, мы з жонкаю i дзецьмi прылеглi ў сенцах. Я ўначы зрэдзь магу i захрапець. Вушы ў Жырасла вельмi чуйныя. Навошта непрыемнасьцi. Неяк перапакутуем у iмя важнага начальства. Можа, потым за гэта чымсь узнагародзяць.
Дзень ён прабыў у мяне, другi. Ходзiць па двары, прыслухоўваецца, узiраецца ўдалечыню. Важныя справы абдумвае. Маўчыць, нiчога ня кажа. Хоць i чакаю пачуць якое слоўца. Скалiць свае белыя прыгожыя зубы. I мiж iншым частуецца карою з маiх лiпаў. Грызе начыста. Хацеў бы гэтак выскаблiць, ня змог бы. Ласуецца сенцам з канюшыны, якога я накасiў, мяркуючы прыдбаць кароўку, калi наша рэчка паверне сваю плынь у процiлеглы бок. Цяпер бачу, што раней. Як толькi Жырасёл нарэшце загамонiць са мною. Каб яшчэ расказаў, на якой прыступцы стаiць у нашай дзяржаве. Дык я ведаў бы, што ў яго прасiць.
Суседзi не нарадуюцца майму шчасьцю. Усе вiншуюць. Прарочаць нейкую кар’еру, посьпех ва ўсiм i багацьце. Сьмяяцца мне цi плакаць? Сяджу на лавачцы ў двары i разважаю, спадылба гледзячы, як Жырасёл даядае крайнюю лiпу. Галасы суседзяў спыняюць роздум. Мяне iзноў напаўняе хваля гонару. Зьняўшы шапкi, наблiжаюцца наймудрэйшыя дзяды квадрата. Сiвыя, з бародамi, без валасоў. Усе як мае быць. Схiляюць галовы перада мною.
— Дарагi суседзе, — кажа адзiн, — нельга страцiць шчасьце. Няхай наш Савет дзядоў будзе пры паважаным Жыраслу. Яму даспадобы твая хата. Дык i мы сядзем у ёй.
Я запратэставаў, пальцамi правай рукi паварушыў. Дзе ж мне з жонкаю i дзецьмi дняваць, начаваць. Адчуўшы пiльны позiрк майго дарагога госьця, згадзiўся. Адмовiўся нават ад сенцаў, перайшоў у хлявок для будучай каровы.
З ранку да ночы ў маёй хаце Савет дзядоў. Нешта вырашае. Мусiць, клапоцiцца пра аўтарытэт Жырасла. Я б i паслухаў, пра што там гамана. Ды вокны пазачынялi. Фiранкамi адгарадзiлiся. Таямнiцай нават на вулiцы пахне. Суседзi зайздросьцяць. Просяць пахадайнiчаць за iх. Я капялюш забыў у сенцах, забраць не магу. Раптам дождж, што з маёй галавой будзе. Прамокну, захварэю. Хто дзяцей з жонкаю накормiць? Мо Савет дзядоў i мой госьць?
Ён ходзiць па двары, уважна назiрае за мной. Напэўна, чуе сваiмi багатымi вушамi мае думкi. Аднак што мне рабiць? Жонка плача, дзецi пiшчаць, нiбыта птушаняты, якiх я даўно ня бачыў.
Заўсёды любiў i шанаваў гасьцей. А тут нейкая злосьць апанавала ад пятаў да макаўкi. I вось-вось мною закiруе. Ухапiўся рукамi за плот i трымаюся. Малюся, каб баляска не зламалася. Вычвару якую-небудзь непатрэбшчыну, лiшнiцу. Потым да скону дзён нiчым сябе не апраўдаю. I што ж гэта дзяды ў маёй хаце ўсё яшчэ абмяркоўваюць? Хай бы Жырасла пусьцiлi на пасьцель адпачыць, а то, гаротны, нахадзiўся, прылёг пад плотам. Цяжка ўздыхае. Мабыць, таксама злосьць у iм кiпiць, бы вада ў чыгуне.
Нарэшце выйшла колькi дзядоў на ганак. Перад дваром, лiчы, увесь квадрат сабраўся. Гудзе, чакае навiнаў. Старэйшы дзядок аб’яўляе першую навiну. З гэтай хвiлiны наш квадрат ужо ня Сонечны, а Жырасловы. З такой назваю жыцьцё пойдзе шчасьлiвае i сытае. Дзецi патаўсьцеюць, жанчыны папрыгажэюць. Мужчыны ад пуза вып’юць i паядуць. Можна не працаваць. Новы кiраўнiк на сваёй прыступцы здолее ўзяць усё. Дзядок падняў угару палец. Але, каб гэта ажыцьцявiць, трэба нам вызначыцца.
Жырасёл задуменна пакусваў траву, са згодаю хiтаў галавою. Мне чамусьцi стала яго шкада. Высахлая трава безь вiтамiнаў — ня ежа. На вышках у хляве яшчэ засталося сена з канюшыны. Усё-ткi ён мой госьць. Да кароўкi далёка. Бог дасьць, наступным летам накашу. Набраў бярэмя сена, хоць жонка i сварылася, паклаў пад нос. Хай усе глядзяць i бяруць прыклад зь мяне, як прымаць i частаваць паважанага госьця. Можа, абрыдне мая хата, i Савет дзядоў прызначыць якi палац яму. Адпаведны начальнiку. Ня ўвесь час ляжаць пад плотам...
Зноў гукае старэйшы дзед. Неяк цiха. Нават мухi над госьцем не шумяць. Я ўжо меркаваў сына паставiць над iм з абмятайлам. Самi сьцiхлi, спалохалiся. Вось i наступная навiна. Усе жыхары нашага квадрата абвешчаныя жырасламi. Толькi ў кожнага свой гатунак: першы, другi цi трэцi. Гэта апошнi. Мяне прачыталi ў сьпiсе трэцяга гатунку. Усе дзяды, канечне, першага. Акрамя iх, там нiкога. Учора мяне называлi грамадзянiнам. Зараз буду жыраслом трэцяга гатунку. Вельмi цiкава. Няўжо я за сваю дзейнасьць па ўшанаваньнi нашага кiраўнiка не заслужыў хоць другi гатунак? Ужо не кажу пра першы. Мне да дзядоў — як да неба. Сена амаль скармiў Жыраслу. Лiпы ён аб’еў. З хаты мяне выжыў, зь сенцаў — таксама. I я за сваю дабрыню толькi жырасёл трэцяга гатунку? Божа, дзе твая мiласьць, удзячнасьць за маю службу... Як гэта? Успомнiў. Жырасловаму квадрату. Жыраслам усiх гатункаў...
Залез я ў хляве ў кут. Схаваў вочы ў салому i, каб дзецi з жонкаю ня бачылi, плачу. Бы шчанюк, у якога забралi костку. I такая ахапiла мяне крыўда, што дзень i ноч не выходжу на вулiцу. Жонка перажывае за мяне. Раiць: ты ж адукаваны, напiшы пэтыцыю ў Савет дзядоў. Ёсьць сярод iх тактоўныя, сур’ёзныя людзi. Прысудзяць другi гатунак. Калi я аддам iм сваю хату, хлеў i двор i забуду, як мяне зваць, — прызначаць i першы. Пагадзiўся зь ёю. Выцер саломаю вочы, выйшаў на сьвятло. Нiчога не зьмянiлася за гэты час. У маёй хаце на вокнах фiранкi. Нечага ўсё чакаюць на вулiцы суседзi. А Жырасёл трушчыць, што трапiць на зуб.
Была ў мяне ў агародзе яблынька, маладзенькая, гнуткая, з далiкатнымi галiнкамi. Я так яе шанаваў, даглядаў. Зiмою па начах вартаваў ад заклятых ворагаў, зайцоў. Выжыла, не скарылася нi ветру, нi марозу. Не ўратаваў ад ненаеднай пашчы, ад якой няма спасу. Схiлiўся над пагрызеным, згвалтаваным дрэўцам, пацалаваў, бы разьвiтваючыся зь нябожчыкам. Бывай, даражэнькая яблынька, мая прыгажуня!
Усё, няма мне чым больш частаваць свайго госьця. Хай iдзе Жырасёл да iншых. Не засталося i сена для кароўкi, якую не прыдбаю. Мая гасьцiннасьць скончылася! I неспадзеўкi я ўспомнiў, як некалi размаўлялi з упартымi сьвiньнямi, што забралi ў дзяржаву. Адламаў ладнага дубца i, ужо не звяртаючыся зь нiякiм словам, сьцебануў iм з выцягам па задняй паважанай частцы Жырасла. Ён зафыркаў, выскалiў зялёныя ад маёй яблынькi зубы, замалацiў па зямлi капытамi. Савет дзядоў, трымаючыся ад старасьцi адзiн за аднаго, з ганка запагражаў мне пазбавiць гонару iх прымаць у сябе. Але я шчыраваў дубцом са сваiм госьцем. Ён бег лёгка, зьняважлiва пазiраючы на прысутных. Яго правае вока пагражала нейкаю караю. Толькi я ня мог дараваць яблынькi. I Савет дзядоў ня вытрымаў гэткага ганебнага малюнка. Порстка для сталых гадоў зышоў з ганку i падаўся сьледам за Жыраслом.
Жанчыны ад маёй рашучасьцi плакалi. Мужчыны дружна рагаталi. Дзецi скакалi i вiшчалi.
Перад маiмi вачыма матляўся худы брудны хвост, на якi апускаў i апускаў дубец. Нiбы зьвязаныя, мы з Жыраслом выскачылi на вулiцу. У гарачцы я аддалiўся трохi ад хаты. Мяне спынiў воклiч:
— О!
Гэта прамовiў мужчына, якi стаяў ля вялiкай машыны з надпiсам «Цырк». У яго быў радасна зьдзiўлены твар, а ў руках — пуга.
— О! — сказаў я.
— О! — толькi й здолелi вымавiць мае суседзi.
