Пры ўсіх радыкальных адрозьненьнях між уладай і апазыцыяй іх аб’ядноўвае аднолькава абыякавае стаўленьне да жанчынаў. Жанчына застаецца «нябачнаю» ў беларускім грамадзтве. Зь філёзафам Альмірай Усманавай гутарыць Андрэй Расінскі.
«НН»: Спадарыня Ўсманава, Вы працуеце ў Цэнтры гендэрных дасьледаваньняў пры Эўрапейскім гуманітарным унівэрсытэце, які займаецца жаночымі сацыяльнымі і гістарычнымі дасьледаваньнямі. Для паспалітага чалавека жаночыя дасьледаваньні здаюцца нечым надуманым. Хіба жанчына не абсалютна раўнапраўна прадстаўленая ў грамадзтве?
Альміра Ўсманава: З аднаго боку, жанчына быццам бы прадстаўлена паўсюль, нават у парлямэнце, але гэта не азначае, што жанчына выступае як актыўны суб’ект, здольны прымаць рашэньні ў гісторыі, мастацтве, палітыцы. Вазьміце выяўленчае мастацтва: жанчыны да нядаўняга часу разглядаліся як пасіўны аб’ект чужога позірку, намаляваны мужчынамі і для мужчын. А паспрабуйце назваць жанчын-мастакоў. Калі вы іх ня ведаеце, гэта ня значыць, што жанчыны неталенавітыя, — проста ёсьць гістарычная грамадзкая практыка стварэньня «нябачнасьці»… Нешта падобнае і ў астатніх сфэрах.
«НН»: Вы кажаце пра «нябачнасьць жанчын»? А як жа сьвята 8 Сакавіка?
АУ: 8 Сакавіка — карнавальная падзея, калі мужчына і жанчына могуць памяняцца ролямі. Дзень, калі гераічны мужчына можа апрануць кухонны фартух без пагрозы, што яго прызнаюць нямужным. Але гэта толькі аднадзённае «сьвята непаслухмянасьці». Назаўтра ўсё вяртаецца да звыклых герархій. Лепей прыгадаць, што гэта дзень палітычнай салідарнасьці жанчын, што ня ўсё ў грамадзтве добра і ідэі раўнапраўя яшчэ ня зьдзейсьніліся.
«НН»: А як зьмянялася жанчына ў беларускай гісторыі?
АУ: Цікавей за ўсё паглядзець на ХХ ст., на савецкія практыкі. У 1920-х гадах можна знайсьці адказ на шматлікія пытаньні: тут і дзіўная трансфармацыя сьвята 8 Сакавіка, і адказ, чаму нашы грамадзяне так адмоўна ставяцца да ідэі раўнапраўя, і наша ўспрыманьне шэрагу нормаў і правілаў як натуральных, хаця для свайго часу яны былі выключнымі. Сёньня мы ўспрымаем разводы, дэкрэтныя адпачынкі як нешта, што нам проста абавязаны былі даць. Але гэта былі рэвалюцыйныя трансфармацыі, якія адбываліся ня так даўно. Увогуле, сёньняшнія жанчыны і мужчыны — гэта вынікі сацыяльнага канструяваньня полу, якое адбывалася з часоў Кастрычніцкай рэвалюцыі. Ломка рэлігійных нормаў, ломка традыцыйнай сям’і, выхад жанчыны ў публічную прастору, дазвол на шэраг прафэсій — усё гэта рэчы, якія прысутнічаюць у нашым жыцьці, але яны ня дадзены нам ад прыроды і маюць сваю гісторыю.
«НН»: А якія сёньня пануюць стэрэатыпы?
АУ: Старыя стэрэатыпы таксама застаюцца. Але калі паглядзець на рэклямныя вобразы, якія нам прапануюць, — пераважна эўрапейскія, — то яны прапітаныя постфэмінісцкім духам. Там няма дакладнага мэсыджу і ёсьць новыя ўяўленьні аб сэксуальнасьці, раўнапраўі полаў, маскуліннасьці. Гэтыя пасланьні размытыя, адрасат іхні няпэўны, хісткі. Кампанія «Ікеа» нядаўна прапанавала ў рэкляме слоган, яго пазычылі й іншыя — «Сменим пол!» Усе разумеюць, што гаворка ідзе пра фарбу на падлогу, усё вельмі бясшкодна — а з другога боку, сама ідэя зьмены біялягічнага полу некалькі год таму падалася б проста неймавернай. Для сучаснага чалавека ідэя зьмены полу не ўспрымаецца як нешта абсалютна немагчымае і абсалютна табуяванае. Так што нават рэкляма дазваляе сабе быць двухсэнсоўнай.
«НН»: Я зьдзіўлены меркаваньнем, што і ўлада, і апазыцыя аднолькава рэпрэсіўныя да жанчыны…
АУ: Гэта так. Для мяне гэта сур’ёзная і цікавая для дасьледаваньня тэма, бо пры ўсіх радыкальных адрозьненьнях між уладай і апазыцыяй іх аб’ядноўвае аднолькава абыякавае стаўленьне да жанчыны. З аднаго боку, прэзыдэнт шмат гаворыць пра жанчын, адкрывае радзільні, патрабуе 30% для жанчын у парлямэнце. З другога боку, апазыцыя нічога не гаворыць пра жанчын. Гэтае рытарычнае адрозьненьне хавае галоўнае: выціснутасьць жанчыны на пэрыфэрыю.
Прэзыдэнт можа колькі хоча гаварыць пра ролю жанчын у парлямэнце, але гэта зусім ня значыць, што палітычна актыўныя жанчыны будуць здольныя прымаць там якія-небудзь рашэньні. А для апазыцыі гэта вельмі сур’ёзны і ўпушчаны козыр, страчаны шанец. Калі б удалося сфармуляваць дакладную праграму для жаночага электарату, то можна было б зьмяніць палітычную сытуацыю ў іншы бок.
У выпадку ўлады ёсьць непрыхаваная маніпуляцыя жаночым пытаньнем, дэкаратыўнае вырашэньне жаночых праблем, у выпадку апазыцыі — непрыхаванае ігнараваньне.
«НН»: Статыстыка сьведчыць, што жанчыны — электарат Лукашэнкі… Яны яго падтрымліваюць.
АУ: Апазыцыя нават не прыклала высілкаў, каб разабрацца, чаму жанчыны і пэнсіянэры галасуюць так, а не інакш, і як можна гэтую сытуацыю пераламіць… Чаму жанчыны галасуюць за Лукашэнку? Яны галасуюць ня столькі за яго, колькі за ідэю сацыяльнай дзяржавы і за ўласную стабільнасьць і спакой. Яны галасуюць за сукупнасьць прынцыпаў, якія гэты рэжым уголас абвяшчае.
Чаму не выбіраюць апазыцыі? Яна атаясамліваецца з ідэяй рынку, лібэральнай дэмакратыі — гэта значыць, чакаецца адыход ад сацыяльнай дзяржавы, прынамсі, напачатку. Прыход апазыцыі як лібэральнай дэмакратыі да ўлады азначаў бы для вялікай колькасьці жанчын страту і без таго нязначных прывілей і фінансавых паступленьняў — ня факт, што так будзе, але так успрымаецца.
«НН»: У жанчын ёсьць манаполія на нараджэньне, мужчыны кампэнсуюць гэта манаполіяй на забойства. Ці варта жанчынам дамагацца й гэтай манаполіі?
АУ: У СМІ жанчына сапраўды прадстаўлена чалавекам, які заўжды будзе абараняць жыцьцё, а мужчына паказваецца воінам, разбуральнікам. Але мне здаецца, гэта спрошчаны падыход.
«НН»: Сёньня гендэрныя дасьледаваньні, якія высьвятляюць сацыяльныя асновы полу і робяць чутнымі галасы рэпрэсаваных жанчын, злучаюцца з посткаляніяльнымі пошукамі. Як і чаму такое адбылося?
АУ: Тут няма нічога дзіўнага: гендэрныя дасьледаваньні злучаюцца з посткаляніяльнымі, зь левымі і з «black studies» — дасьледаваньнямі расізму, таму што ва ўсіх гэтых выпадках ёсьць спроба даць выказацца тым, хто ня меў да гэтага такой магчымасьці. Даць права гаварыць пра саміх сябе — гэта тое, што ўсе гэтыя дысцыпліны збліжае. Што да гендэрных і посткаляніяльных дасьледаваньняў, то за апошнія 20 год паказана, што каляніяльныя рэпрэсіі абавязкова ўключаюць у сябе і гендэрную няроўнасьць.
«НН»: У такім выпадку гендэрныя дасьледаваньні мусяць быць надзвычай каштоўныя для Беларусі як каляніяльнай краіны…
АУ: У мяне няма ўпэўненасьці, што Беларусь можа быць прадметам посткаляніяльных дасьледаваньняў. Беларусь, хутчэй, постсавецкая краіна, а ня посткаляніяльная. Савецкая мадэрнізацыя вельмі моцна адрозьнівалася ад таго, што рабіў капіталістычны Захад у Афрыцы і Індыі. І гэта розныя формы ўзьдзеяньня. Але я лічу, што бяз гендэрнага складніку гісторыю ўвогуле зразумець складана, тым болей гісторыю з такім праблематычным спалучэньнем розных парадкаў — савецкага, расейскага, польскага…
«НН»: Беларуская культура рэпрэсаваная. Беларуская мова ў загоне. Жанчыны таксама рэпрэсаваныя. Ці ня ёсьць псыхалёгія беларуса жаночай псыхалёгіяй?
АУ: Кожны раз, калі прыгнечанаму — у якога недастаткова ўлады, голасу, магчымасьцяў для рэалізацыі — трэба адчуць сябе чалавекам, ён знаходзіць яшчэ больш прыгнечанага і рэалізуе свае амбіцыі. Стан Беларусі няпросты, але заўжды знойдзецца нехта яшчэ слабейшы. Ня столькі Беларусь зьяўляецца жаноцкаю, колькі жанчына нязьменна ўспрымаецца як прыгнечаная, падпарадкаваная, слабая.
«НН»: Калі нейкая група прыходзіць да ўлады, яна перастае быць рэпрэсаванай і піша гісторыю па-свойму. І гэта гераічнае — і мужчынскае! — апавяданьне. Ці не выходзіць, што жаночыя галасы — гэта заўжды гісторыі пераможаных?
АУ: Няроўнасьць непазьбежная пры любой сыстэме — сацыялізм, капіталізм, каляніялізм, посткаляніялізм і г.д., — але спрабаваць палепшыць наяўны парадак нам нішто не перашкаджае. І калі жаночыя галасы ці галасы іншых дыскрымінаваных груп будуць чуваць болей, чым гэта было ўчора, то гэта будзе набліжэньнем да мэты.
АЛЬМІРА ЎСМАНАВА — супрацоўнік Цэнтру гендэрных дасьледаваньняў, да нядаўняга часу дацэнт катэдры культуралёгіі і мастацтвазнаўства ЭГУ. Дырэктар праекту па культурных і візуальных дасьледаваньнях. Нарадзілася ў Асіповічах (Магілёўшчына). Кандыдат філязофскіх навук. Стажавалася ў ЗША, Францыі, Італіі і Нямеччыне. Аўтарка і ўкладальніца кніг «Умбэрта Эка: парадоксы тлумачэньня», «Гендэрныя гісторыі Ўсходняй Эўропы» (разам з Аленай Гапавай) «Бітэкстуальнасьць і кінэматограф» ды інш.
