Пад Нью-Ёркам на 96-м годзе жыцьця памерла Яніна Каханоўская. Пра сваю бабцю Яніну ўспамінае дырэктар беларускай службы радыё «Свабода» Багдан Андрусішын, вядомы як сьпявак Данчык.
Як я ганарыўся ёю ў той восеньскі вечар амаль шэсьць гадоў таму, калі бачыў, як яна ўсьміхалася за сьвяточным сталом у элегантна скроенай ярка-чырвонай блюзцы, з акуратна зачасанымі валасамі і бездакорным макіяжам. За хвіліну перад тым яна, нічога не падазраваючы, увайшла ў прыцемненую залю гэтага рэстарану на Мангэтане і была агаломшаная, пабачыўшы, што каля сотні яе найбліжэйшых сяброў і родных патаемна згаварыліся сабрацца і дапамагчы ёй адзначыць круглую дату.
У той вечар Бабця трымалася цудоўна — з выпрастанай сьпінай, з высока ўзьнятай галавой, гордая і непарушна-спакойная нягледзячы на эмацыйны штуршок, які ёй давялося перажыць, калі рэстаран раптам засьвяціўся ўсімі агнямі і ўсе хорам засьпявалі: «Сто год!»
Зь яе твару ў той вечар не зьнікала ўсьмешка — і ня толькі з прычыны сьвяточных урачыстасьцяў.
Жыцьцё з усьмешкай
Мая Бабця пражыла з усьмешкай усё сваё жыцьцё — з самай цёплай і самай шчырай усьмешкай, якую толькі можна сустрэць. Яе ўсьмешка была адбіткам самой яе душы — поўнай любові, шчодрасьці, прабачэньня, цярплівасьці, адкрытасьці — усьмешка была яе візытоўкай. Хвароба, рэвалюцыя, вайна, выгнаньне, голад і нястача, асабістыя болі і страты — ніводная з гэтых жыцьцёвых нягодаў не магла спаборнічаць зь яе непакорлівым духам. Яна проста адмаўлялася верыць, што жыцьцё можа быць ня толькі прыгожым, а людзі ня толькі цудоўнымі. «О, ён цудоўны!», «О, яна цудоўная!» — з захапленьнем казала яна пра любога, каго згадвалі ў размове (калі толькі гэта не былі камуністы — гэтых яна з жыцьцёвага досьведу з поўным правам, не хаваючыся, ненавідзела).
Я думаю, што якраз гэты непахісны аптымізм і шчодрая на любоў душа надавалі Бабці энэргіі, калі яна, усьміхаючыся, кружылася ў вальсе, стаўшы ў свае 90 гадоў зоркай сьвяточнага балю.
Рамантычна незалежная
Да гэтага трэба дадаць яе незалежнасьць. Яна ганарылася тым, што доўга жыла сама ў сваёй кватэры, сама за ўсё плаціла, ніколі ня мела даўгоў, часта падарожнічала і наведвала мяне — спачатку ў Нямеччыне, а пасьля ў Чэхіі. Бабця пагарджала алькаголем і тытунём, бо лічыла, што яны пазбаўляюць чалавека свабоды.
Аднак разам з тым яна не была пурытанкай — я асабліва ганарыўся яе разнастайным рамантычным мінулым! Бабця ніколі не была схільная загадваць або павучаць, ніколі не казала нікому, што думаць або рабіць ці як сябе паводзіць. Яна паважала ўсіх і, здавалася, бачыла ўнутранае сьвятло нават у тых, каго я часам лічыў менш чым вартым яе прыязнасьці і бясконцай шчодрасьці. Калі я асьцярожна папярэджваў, што іншыя спрабуюць яе выкарыстоўваць, яна проста адказвала мне той самай цёплай усьмешкай: яна зусім не абавязкова мусіла мець рацыю або пераконваць мяне, што я памыляюся. І ўсё ж у такія моманты я звычайна зьдзіўляўся — як яна, пражыўшы так доўга і спазнаўшы і крыўду, і здраду ад іншых людзей, магла заставацца такой прастадушнай, адкрытай і даверлівай.
Нябога Луцкевічаў
Бабціна любоў да жыцьця мела і сваё смакавае выяўленьне. Яна вельмі любіла вострыя і салёныя стравы, асабліва селядца. Любіла яна і вэнджаныя кілбаскі, а часам нават магла паласавацца скрылёчкам сала! (Не была б яна беларускай...) Як сусьветна вядомая Джулія Чайлд, яна была вынаходлівым кухарам (я мог зьесьці за раз шмат порцыяў яе «чахахбілі») — і не прызнавала ніякіх тлушчазаменьнікаў і страваў «здаровага харчаваньня». Дарэчы, беларускае сала было адной зь нешматлікіх рэчаў, па якіх Бабця сумавала будучы далёка ад бацькаўшчыны. Хоць яна часта падарожнічала па Эўропе і мела шмат адпаведных нагодаў, яна так ніколі і не захацела наведаць Беларусь пасьля паваенных уцёкаў.
Мая бабуля, Яніна Каханоўская, у дзявоцтве Шабуня, нарадзілася ў 1909 годзе ў Менску ў заможнай сям’і шляхецкага паходжаньня. Яе мама Эмілія хадзіла ў тую самую школу, што і царскія дочкі — хоць яе дзядзькі, Іван і Антон Луцкевічы, пазьней, у 1918-м, адмовіліся ад клясавых прывілеяў і сталіся рэвалюцыянэрамі-архітэктарамі новай дэмакратычнай дзяржавы — недаўгавечнай Беларускай Народнай Рэспублікі.
Бабця часта распавядала мне, як яна любіла свой родны горад і як яна ніколі ня думала, што будзе жыць недзе яшчэ. Але «бальшавікі забілі ўва мне ўсю любоў і настальгію, якія я толькі мела — а галоўнае, што яны самі ўсё яшчэ там сядзяць!» — гэтак яна казала пра цяперашнія ўлады і так ніколі і не дала сябе пераканаць. Выхаваная да рэвалюцыі з дапамогай нянек, бабця часам расказвала, што калі яна сьпякотным летам 1950-га прыехала ў Гарлем, яна ня мела з сабой ані лыжкі і, ня ведаючы ні слова па-ангельску, была вымушаная выконваць цяжкую фізычную працу. Аднак, паводле яе, тысячы кілямэтраў сушы і акіяну, якія цяпер аддзялялі яе ад сачэньня, арыштаў і рэпрэсіяў мінуўшчыны, былі больш чым дастатковай кампэнсацыяй... «Мне сьвеціць сонца, я дыхаю вольным паветрам — а бальшавікі далёка-далёка!», — з радасьцю казала яна ў тыя дні — прынамсі, так я пра гэта чуў.
Бабця вельмі тонка ўспрымала прыроду. У яе займала дух, калі яна разглядала ружовыя пялёсткі півоняў або ўслухоўвалася ў шапаценьне цвыркуноў надвячоркам. «Ча-ча-ча», — паўтарала яна за імі, калі суботнімі вечарамі мы выходзілі з машыны ў сад нашага лецішча на поўначы штату Нью-Ёрк.
Шчырасьць пачуцьцяў
Бабця любіла жывёлаў і з усёй адданасьцю замяняла маці Чыце і Мімі — нашым даўно заснулым сіямскім коткам, самыя імёны якіх імгненна выклікалі шчырыя, буйныя, зусім не кракадзілавы сьлёзы.
Ага, сьмешна, што я згадаў пра кракадзілаў... Калі я быў маленькі, я быў зачараваны, калі глядзеў, як яна малюе гэтых страшных рэптыліяў — з усьмешлівай, крыху разяўленай пашчай, у якой заўважаюцца клыкі, з шышкаватым хрыбтом, які заканчваецца пакручастым хвастом. «Ты ведаеш, што я — кракадзіл?» — казала яна поўнаму захапленьня ўнуку — чамусьці ўзяўшы сабе ў галаву, што ў яе ўсьмешцы ёсьць нешта ад кракадзіла. Дзіўна, што яна надавала такі нечаканы сэнс самай характэрнай і дабрадушнай рысе свайго твару...
Наагул Бабця рабіла вельмі добрыя малюнкі — яе нават запрасілі праілюстраваць некалькі беларускіх дзіцячых кніжак. Мне асабліва падабаліся яе спакусьлівыя вядзьмаркі на мятле ў чорных мантыях і вострых капелюшах; яны нагадвалі мне Эльфабу, страшную Злую Вядзьмарку з Захаду з кнігі «Чараўнік з Озу» — толькі Бабціны вядзьмаркі былі хоць і зламысныя, але значна больш прыгожыя і элегантныя.
Трымаць сябе
Для жанчыны, якой ужо за 90, Бабця выглядала вельмі эфэктна. Пасьля шматлікіх выпадкаў, калі афіцыянты ў рэстаранах або прадаўцы ў крамах пыталіся: «Гэта ваша маці?», я пачаў сур’ёзна непакоіцца за сваю ўласны выгляд — ці не выглядаю я занадта старым? «Бабця, ты б, можа, перастала фарбаваць валасы — а то мне ўжо робіцца нясьмешна!» — казаў я, удаючы абурэньне. Але ў душы я быў вельмі шчасьлівы, што яна выглядала дастаткова маладой, каб мець 40-гадовага сына.
Бабця не была занадта рэлігійнай, аднак яна захоўвала глыбокую духоўнасьць і паважліва ставілася да ўсіх рэлігіяў. А яшчэ яна была вельмі адважная: Маці аднойчы расказвала мне, што падчас нямецкай акупацыі Бабця часта рызыкавала быць арыштаванай, бо насіла ежу і адзеньне ў менскае гета. У яе кватэры можна было пабачыць розныя прадметы рэлігійнага характару. Я памятаю прыгожы абраз Чорнай Мадонны, які вісеў у яе над ложкам, але адным з маіх найбольш жаданых прадметаў ва ўтульнай зацішнай гавані, якою была яе кватэрка ў Іст-Вілідж, была бліскучая гіпсавая фігура Буды, якая доўгія гады ўпрыгожвала яе камін.
Бабця была эгіптолягам-аматарам, і ў 1960-я гады яна была маім пэрсанальным гідам у вялікай эгіпецкай калекцыі музэю Мэтраполітэн. Яна вучыла мяне як вымаўляць імёны накшталт Хатшэпсут, Эхнатон і Тутанхамон — яна асабліва любіла гэтага хлопчыка-цара і нават замовіла партрэт яго славутай пасьмяротнай маскі. Партрэт гэты вісеў на самым відным месцы ў яе гасьцёўні. Дзяцінства маё поўнае ўспамінаў пра нядзельныя экскурсіі з Бабцяй у заапарк у Цэнтральным Парку, у музэй сярэднявечнага мастацтва Клойстэрз, у мастацкі музэй Фрыка.
Хоць яна вельмі ганарылася маімі сьпявацкімі посьпехамі ў Беларусі, Бабця заўсёды хіхікала, калі падчас рэпэтыцыяў з гітарай у руках за сталом у яе на кухні ў мяне на высокіх зрываўся голас. «Ууу, зноў пусьціў пеўня!» — казала яна, зь цяжкасьцю стрымваючы сьмех.
Смак да жыцьця
Бабця была прагным чытачом і вяла дзёньнікі, дзе перапісвала сваім прыгожым, дробным, амаль каліграфічным почыркам улюбёныя мясьціны з твораў Буніна, Багдановіча, Ахматавай, Караткевіча, Цьвятаевай, Дастаеўскага... Праўда, пазьней Бабця пачала чытаць і менш сур’ёзныя кнігі і з захапленьнем пераказвала кніжкі накшталт «Коду Да Вінчы» або «Дзяўчат-самагубцаў». Калі я быў малы, мы мелі аднолькава вострыя адчуваньні ад страшных фільмаў і нецярпліва чакалі працягаў. Яе ўлюбёным фільмам апошнімі гадамі была «Зялёная міля» з Томам Гэнксам, ён падабаўся ёй за містыцызм і ідэю прабачэньня. Я купіў ёй гэты фільм на DVD, калі апошні раз быў у Нью-Ёрку два месяцы таму. Тады я яе бачыў апошні раз...
Лішне казаць, што я быў найбольшым прыхільнікам і абаронцам Бабці. І таму я быў вельмі ўражаны, калі ў мінулым месяцы наведаў у Менску Музэй Максіма Багдановіча. Там я пабачыў дзіцячую фатаграфію Бабці побач з фатаграфіяй яе маці, маёй прабабкі Бабы Мілы, якая жыла з намі і памерла, калі мне было 16. Жанчына-гід распавяла, што каля 1911 году Багдановіч, магчыма, заляцаўся да маладой тады бабы Мілы і вазіў на сабе як конік яе маленькую дачку Яніну. Як добра, думаў я, што гэтыя дзьве вялікія жанчыны майго жыцьця былі ўвекавечаныя ў музэі, нават калі вядомыя яны былі толькі праз знаёмства зь вялікім паэтам.
Найбольш відавочным для мяне, вядома ж, быў адзін просты факт: Мая Бабця проста бясконца мяне любіла. Хоць нас падзяляла пяцідзесяцігадовая розьніца ў веку, мы былі блізкімі душамі і найлепшымі сябрамі.
За тыдзень да сьмерці Бабця сур’ёзна захварэла і яе сьпешна завезьлі ў шпіталь. Была субота. За тысячы кілямэтраў адтуль я ўжо моцна спаў у сваёй праскай кватэры. І дакладна ў той самы пакутлівы момант у жыцьці маёй вялікай сяброўкі я раптоўна прачнуўся, пачуўшы, як яна ў роспачы кліча мяне, нібыта просячы аб ратунку.
...Каб жа я толькі мог яе ўратаваць, лепей яе абараніць, быць зь ёй у той момант! Але я ня мог, і здарылася тое, што мне цяжка было сабе ўявіць. Хай сабе гэта прагучыць эгаістычна, але мне было замала проста мець Бабцю побач амаль 50 гадоў, бо... вядома, я таксама бясконца яе любіў.
І таму што яна гэта ведала, мне прыемна думаць, што яна ўсьміхаецца і цяпер — і цяпер ужо сапраўды нябеснай усьмешкай.
Паводле svaboda.org
