Як самі зробім, так і будзе
Што справа, што зьлева краявіды апэнінскія — вочы адбірае. Сядзіш ля акна ў аўтобусе і толькі пасьпяваеш ахаць, боязьзю прапусьціць нешта, крый бог, наэлектрызаваны. Моладзь зАмэрыкі побач — са сьмешкамі, валтузьнёй — і дзясятае часткі таго ўсяго ня бачыць і бачыць не жадае. І ня дзіва: у сямнаццаць-дваццаць усю Эўропу з поўначы на поўдзень, да Італіі дабіраючыся, скалясілі, а колькі яшчэ скалясяць на зваротным шляху. І ўсё ядуць, ядуць…
* * *
У аматарскім клюбе літаратурным. Адзін болю скаліёзнага, вершы пачаўшы пісаць, нібыта пазбавіўся, другога нястраўнасьць перастала даймаць, трэці супакою душэўнага дамогся, сьпіць цяпер як пшаніцу прадаўшы, а то ж месца не знаходзіў уначы. Клясыкі тапіліся-засільваліся пры літаратуры, а тут яна — натуральная лякарня, ад хваробаў усіх панацэя.
* * *
І ўсё-такі, калі пра мову нашу (у сэнсе — хто вінаваты), гэткая формула павінна быць: я і… Ня ён (яна, яны), а так менавіта, зь сябе пачынаючы. Усе іншыя — ад жаданьня ці то высілкаў залішніх, ці то адказнасьці, ці то аднаго і другога адначасова ўнікнуць. Зь сябе кожнаму трэба пачынаць, іншага не прадугледжана нам, беларусам, нябеснаю канцылярыяй.
* * *
Літаратар малады тэлефануе: кніжачку выдаў, а — не заўважылі, не ацанілі, не адгукнуліся. Мабыць, не дасьпеў яшчэ, каб уцяміць: літаратура — з тых сфэраў, дзе ніхто нікога не чакае. Як і ў настаўніцтве, дзе ня вучань існуе дзеля настаўніка, а настаўнік дзеля вучня. Ці ў журналістыцы, дзе — не чытач дзеля журналіста, а наадварот. Ці ў мэдыцыне, дзе — не пацыент дзеля лекара, а лекар дзеля пацыента. Ці ў тэатры, дзе — не глядач дзеля актора, а актор дзеля гледача. Прыйшоў няпрошаны — вучыся пачувацца адпаведным чынам і не наракай ні на што.
* * *
Сьвякрова зь нявесткаю сварыцца, ціск сабе ўздымае, конча перамагчы маладую імкнучыся. Чым скончыцца — вядомая справа. Пустое — супернічаць з маладымі: як ні намагайся, апошняе слова за імі застанецца. Нават калі і часовым пераможнае слова будзе — усьцехі мала, бо ты ўжо ўсё адно пра тое ведаць ня будзеш.
* * *
У фільме расейскага тэлеканалу пра бандэраўцаў сярод злавесных кадраў другой сусьветнай — раптам здымак менскіх вісельнікаў. Здымкі зь пярэдадня вайны і ваенныя — абы-як, уперамешку ды яшчэ і з паўторамі. У паўзах — герой-энкавэдэшнік з засланцаў дурнымі показкамі частуе. Чужое не баліць.
* * *
Дзеці суседзяў — Віта, Тарэса, Болісь, — як і ўсе з навакольля, у суседнюю Латвію, у Краславу па лепшую долю падаліся. Празь месяц бацькоў папрыяжджалі адведаць — і не пазнаць ніводнага: Вія, Тая, Барыс. Не прыжыліся, аднак, у вёсцы новыя імёны, дык надта тым засмучаліся.
* * *
У адным зь ліцэяў з Вольгаю Іпатавай. Пра што ні гаворка — на ўсё водгук у маладых гатовы. Айчынная літаратура, японская паэтычная традыцыя — нішто не навіна для іх, усё ведаюць, усім цікавяцца. Настаўніцы, мілыя жанчыны, адно пасьміхаюцца задаволена. Колькі працы за тою задаволенасьцю — адным ім вядома.
У інстытуце павышэньня кваліфікацыі затое, як ні біўся, так і ня здолеў дагрукацца да настаўніцкіх сэрцаў. Абыякавыя твары, апатычныя позіркі. З сарака мова- ды літаратуразнаўцаў добра, калі трое-чацьвёра больш-менш у курсе сучаснага літпрацэсу.
* * *
Адна мітрэнга — акуляры. Сто разоў на дні ўсчэпліваеш на нос, гэтулькі ж — шукаеш, счапіўшы ды забыўшыся, дзе паклаў. У падземцы парыскай хапіўся — няма. Літары ж драбнюсенькія на мапе-даведніку, нізавошта не дасі рады без акуляраў прачытаць. Добра, лініі маршрутаў рознымі колерамі пазначаны, сяк-так зарыентаваўся.
* * *
Пытаньне — з заўсёдных, сакрамэнтальных — падчас літсустрэчы: што з моваю будзе?
Як самі зробім, так і будзе. У сярэдзіне XIX стагодзьдзя Плятарыха з Краславы да Марксіхі ў Віцебск плёнам вышукаў моўна-этнаграфічных прыяжджала, паміж іншага, дзяліцца. Самахоць, ніхто не змушаў. І на зглум усё тое?
* * *
Скрозь антаганізмы ў сьвеце: заможная поўнач — нішчымны поўдзень, дэмакратычны захад — аўтарытарны ўсход. У нас падзел, што ці не ад XVII стагодзьдзя — калі іншаземцы, палякі ды габрэі, пазьней расейцы, гарады ды мястэчкі да рук папрыбіралі — доўжыцца: вёска — горад. І там, і там сёньня — паўжабрацтва, адзінае, што разьдзяляе, — ступень наяўнасьці элемэнтарных выгод. Ацяпленьня, балеі зь цёплай вадою, каб памыцца, транспарту. Не парупіліся ў свой час, калі нешта яшчэ можна было зрабіць, пра вёску, дык і помсьціць цяпер, адэптамі мысьленьня рэтраграднага, што па выгоды тыя імкнуцца, хрушчоўкі ды шматпавярхоўкі гарадзкія насяляючы. За ўбогія даброты таксама трэба плаціць.
* * *
Падчас практыкі ў Шаркаўшчынскім раёне студэнтаў у суседні Глыбоцкі, у славуты Мосар, на экскурсію вырашыў звазіць. Прычасьціліся рукатворным цудам, падзівіліся, пазахапляліся. Дадому вярталіся, і ў акно не хацелася глядзець: хаты шэрыя, ніякія, беднасьць — быццам зь сярэднявечча карцінка на тле таго хараства мосарскага.
* * *
Іншамарка пад вокнамі ў двары месяцы з два не давала заснуць: ледзь сьцямнее — і зачынае сыгналіць. Улетку, пасярод дня, — званок у дзьверы, міліцыянт на парозе. Так і так, аўто паўгадзіны таму скралі, ці ня бачылі што-небудзь? «Ці ня тое, што сыгналіла начамі? — міжволі вырвалася. — Дзякуй жа богу!»
Пазьней даведаўся: акурат тое самае.
* * *
Па культуры нарада. Пра бібліятэкі, гурты самадзейныя, добраўпарадкаваньне вуліц: як палепшыць, удасканаліць, аптымізаваць. Пра ўсёдазволенасьць побытавую — ані слова. Ня дзіўна: зачэпіш тэму — выпраўляць трэба становішча, захады непапулярныя рабіць — а так і да страты электарату недалёка. Ужо чаго-чаго, а дысцыпліны элемэнтарнае ды выхаваньня павагі да сабе падобнага, а не да сябе любага наш люд ня сьцерпіць.
* * *
На лаціне «vanitus vanitatum» — «усё марна». На нашай «ваніты» — тое, што праз апрыкласьць выходзіць з вантробаў, непатрэбнае, невыноснае ім. На лаціне тое, што несумысьля, — «volens nolens», на нашай — «міжволі». Суцэльныя сугуччы.
* * *
Чэхаў і ў творчасьці — лекар. Лечыць адлюстраваньнем банальнага, ад праекцыі якога на сваё жыцьцё да высновы, што ўсё марна, — адзін крок. Што б ні здарылася, што б ні зьбіла з тропу, самы дзейсны лек для мяне — яго апавяданьні. Адзіны аўтар, які ніколі не надакучвае. Не павучае, ня вучыць нават — проста супакойвае ды ставіць усё на належнае месца.
* * *
У маладосьці і разумнейшым, чым ёсьць насамрэч, і прыгажэйшым, і лепшым карціць выглядаць. У сталасьці — і блізка не казыча гэткая хэнць, наадварот, хочацца, каб людзі бачылі такім, як пачуваешся, — натуральным. Досьведу з каптуром, дык і без прыкрас, каб дурнем не выдаваць, коштам яго можна абысьціся.
* * *
І адзін сьпіўся, і другі, і трэці, а ў маладосьці гэткія, здаецца, былі ўсе трое цьвярэзьнікі, ворагі зьмея. Тут жа наадварот — хоць бы каліва цёнгу да алькаголю. Іншы раз і ведаеш: вось бы і някепска было — зьняць стрэс, проста падлагодзіць сябе самога, настрой узьняць. Ажно не — не ідзе, хоць ты прасі каго, каб уліў сільлю. Во каб у маладосьці гэтак. Не: усяму свой час.
* * *
Так чалавек шчыраваў, калегу ягамоснага сустракаючы, што нават шапку новую, хоць той і мужчына, купіў дзеля гэткае нагоды. А раптам і ацэніць госьць шчыраваньне, раздобрыцца, пару вершыкаў цісьне, і, можа, без чаргі нават, у сваім выданьні. Недарэмна мітусіўся: праўда ціснулі, ня два, а тры нават.
∎
Франц Сіўко нарадзіўся ў 1953 г. у вёсцы Вята на Мёршчыне. Піша прозу, публіцыстыку. Аўтар кніг «З чым прыйдзеш» (1991), «Апошняе падарожжа ў краіну ліваў» (1997), «Удог» (2001), «Ягня ахвярнае» (1993), кніжкі для дзяцей малодшага школьнага ўзросту «Бялячык» (2003). Жыве і працуе ў Віцебску.
