Знакі прыпынку
* * *
«Самы моцны той, хто стаіць адзінока», — паўтарае Колас словы Ібсэна, запісваючы іх у альбом Аляксандры Зотавай. Словы гэтыя ня могуць быць выпадковымі, бо адрасаваныя жанчыне не староньняй: ёй падараваў Колас свой фатаздымак, надпісаўшы: «Уладальніцы адзінай душы».
* * *
Пры пыльнай дарозе шумяць палыны,
Вясёлыя плачуць наводдаль каліны…
Наўрад ці хто ўгадае, чые гэта вершы. Бо гэта проза Кузьмы Чорнага. Апошні сказ апавяданьня «На пыльнай дарозе». Бліскучая проза.
А вось ягоная ж проза з паказаньняў у ГПУ (28.10.1938).
«Я ўпаў бы да ног маёй дачушкі зь лямантам чалавека, які з пагардай да свайго мінулага вырваў усю нечысьць са сваёй душы: «Дочухна мая, Іруська, радасьць мая да самага апошняга майго дня, даруй мне дзеля таго, што ты з самага дня свайго нараджэньня ўжо савецкі чалавек… Як я ў гэтыя дні пералому ўсяго свайго жыцьця ненавіджу і праклінаю ўсіх гэтых Янак Купал, Якубаў Коласаў, Бядуль, Дубовак і ўсіх іншых, якія, як чэрці душу, сустрэлі мяне калісьці ў час маёй маладосьці і накіравалі мяне на пагібельную дарогу…»
Крый божа, канечне, апынуцца ў тым часе на ягоным месцы… І ўсё ж не падобна, што гэта напісана толькі для сьледчага. Зрэшты, як бы там ні было — выключны тэкст. Стылёва — гэта Гогаль пад фінал «Мёртвых душ». Маналёг Чычыкава зь ягонымі праклёнамі ўсяму і ўсім.
Пісьменьнік ва ўсім і ўсюды — пісьменьнік.
Па натуры Чорны аніякі не змагар — і ня дзіва, што за кратамі яго зламалі. Выдатна ведаючы, дарэчы, каго ламаюць. «Раманоўскі, — піша галоўны тагачасны гэбіст Л.Цанава, — як беларускі пісьменьнік вельмі буйны і ўяўляе вялікую каштоўнасьць».
Добра, і што?.. «Лічу, — піша далей «літаратуразнавец» Л.Цанава, — што вызваленьне Раманоўскага з-пад арышту і выкарыстаньне яго па ўскрываньні і выкрыцьці… не пацягне ніякага падазрэньня».
Гэбіст ва ўсім і ўсюды — гэбіст.
