У нядзелю ранкам мама рабіла каву. Яна варыла яе ў белым эмаліраваным імбрыку. Вада гатавалася там даволі доўга, і трэба было альбо стаяць пільнаваць, альбо даверыцца інтуіцыі. Інтуіцыя часцяком падводзіла, і тады кава брунатным шумам збягала праз край і шыпела на нагрэтай пліце. Бацькі падхопліваліся і беглі на кухню ратаваць тое, што засталося, а пах кавы разносіўся па ўсёй кватэры. Са смакам больш складана. Я не памятаю смак мамінай кавы, памятаю толькі тое, што мне яна смакавала і была рэдкай, салодкай, з малаком. Мажліва, гэта была Арабіка, мажліва гэта быў кававы напой з пражанага ячменю і цыкорыю. Я мог бы запытацца ў мамы цяпер, што гэта было, але не пытаюся. Той смак ужо ніколі не вернеш. У кавы шмат сакрэтаў і гэта адзін з іх.
Наступная мая кава была моцнай, падвойнай, прыгатаванай на спецыяльных апаратах, якія ў Мінску паставілі да Алімпіяды-80. Гэтыя кафетэрыі сталіся месцам сустрэч, знаёмстваў, абмену думкамі — своеасаблівай сацыяльнай сеткай пачатку 80-х. Потым, у мінскіх парадных пад’ездах з’явіліся міні-кавярні. Там гатавалі каву па-турэцку — густую, гарачую, з пенкай. Год пазней завершылася рэканструкцыя Траецкага прадмесця, адкрыліся кавярні і кнайпы ў гістарычным стылі, з беларускімі напоямі, стравамі, назвамі. Тады адбылася рэканструкцыя не толькі гістарычнай забудовы, але і тутэйшай гарадской культурнай традыцыі. У выніку ўтварылася новая культурніцкая прастора, асяроддзе. І, як гэта бывае, асяроддзе пачало ўплываць на паводзіны. У Траецкім беларуская мова загучала натуральна і ўпэўнена.
Менавіта ў кафетэрыях і кавярнях, беларуская мова выйшла па-за межы афіцыйна дазволенага ўжытку: прафесійнага, фальклёрнага, дэкаратыўнага — па-за старонкі кніг, экраны тэлевізараў, колы аднадумцаў, і прамоўленае робка «калі ласка, філіжанку кавы з цукрам» пачало выкарыстоўвацца як сродак публічнай камунікацыі. Хто з беларускамоўных не праходзіў гэтае выпрабаванне? «Філіжанка кавы» дагэтуль уваходзіць у стартавы пакет беларушчыны, нягледзячы на тое, што сама кава сталася маркерам найноўшай беларускай ідэнтычнасці. Для гэтага ёсць свае гістарычныя падмуркі — у XVII стагоддзі першая Венская кавярня шляхціца Кульчыцкага, у ХVIII стагоддзі -мода на каву па ўсёй Рэчы Паспалітай ад Варшавы да Кобрыня, у ХІХ стагоддзі — «кававы» патрыятызм тутэйшай шляхты. Кава, аднак, на нашых землях пераважна заставалася напоем шляхецкім. Для сялянаў гэта быў занадта дарагіі, у прынцыпе, не патрэбны прадукт.
Не надта шанавалі каву і ў гарадах, дзе ад канца ХVIII стагоддзя еўрапейскія традыцыі паступова выцясняліся расійскімі. Аднак, на пачатку ХХ стагоддзя кава зноў туды вярнулася, гэтым разам — пад соўсам элітарнасці і арыентальнай экзотыкі. У Мінску адкрываецца «Канстантынопальская цукерня», у Вільні гэтых цукерняў шмат, яны розныя: ад снобскага «Белага Штралю» да зусім дэмакртычных. Віленскія беларусы звычайна сустракаліся ў «Зялёным Штралі», а францюку Купалу больш падабаўся «Штраль Чырвоны». Дзіўна, чаму кава не сталася нашым нацыянальным маркерам на стагоддзе раней, чаму толькі з прыватных лістоў і ўспамінаў, прадстаюць перад намі айцы-заснавальнікі ў выглядзе людзей, якія ведалі і цанілі смакі жыцця. Экзыстэнцыя схавалася за заслонай калектыўнай адказнасці. Рэвалюцыйная рыторыка дыктавала стыль, да якога не надта пасавала «дробнабуржуазная» эстэтыка. У рэшце рэшт, рэвалюцыя перамагла, ахвяраваўшы культурай і яе галоўным носьбітам — інтэлегенцыяй.
Яны засталіся там, у «Зялёным Штралі». І хоць насамрэч «штраль» — гэта прозвішча ўладальніка Казіміра Штраля, яно перакладаецца. «Штраль» гэта «прамень» у скандынаўскіх мовах, а таксама на нямецкай і ідзіш. Зялёны Штраль… Міжволі прыгадваецца ангельскае «Fiddler’s Green» — міфічная выспа, дзе спачываюць душы тых маракоў, хто не вярнуўся з мора. Там заўсёды зялёная трава, хапае выпіўкі і тытуню. Душы нашых паэтаў спачываюць ў «Зялёным Штралі». І там заўсёды хапае кавы. Кава, аднак, зусім не элегічны напой. Наадварот, каве пасуюць оды, гімны і іншы пазітыў. Ад кавы не хочацца спаць, ад кавы хочацца жыць. А жыццё кароткае і не надта спяшаецца дарыць нам радасці проста так — чакае, пакуль мы самі не навучымся гэтыя радасці ствараць, альбо бачыць іх навокал.
Маміна вясковая суседка, бабулька гадоў пад 80, з жалезнымі, як гэта водзіцца на вёсцы, зубамі, лічыць сябе шляхцянкай, белай косткай і заўсёды прадстаўляецца як Пані Станіслава. Тым разам, яна зайшла да нас са сподкам трускалак, выкладзеных на цёмна-зялёных лістках мяты. Яна заўсёды надае сваім пачастункам прывабны, нават элегантны выгляд, будзь тое трускалкі, ці сала з вяндлінай. «Гэта для Стэфці» — кажа пані Станіслава. «Стэфця» — гэта мая тады яшчэ зусім малая дачка; з-за каталіцкага імя пані Станіслава лічыць яе «сваёй». Пані Станіслава ставіць сподак на стол і збіраецца сыходзіць. Я тым часам гатую каву. «Пані Станіслава, можа застанецеся на каву?» — пытаюся я. «Ой, ну на каву напэўна застануся, на каву не магу не застацца. Можа, гэтая кава мая апошняя. Дык хай ужо будзе добрая, і ў добрым таварыстве» — адказвае пані Станіслава і застаецца на каву.
Міхал Анемпадыстаў, budzma.org
Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна?
Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ
