гэта патрэба быць ацэненым
Аўтар невядомы
Тэму гэтых развагаў падказалі нараканьні, якія можна пачуць тут, у Амэрыцы, ад знаёмых беларусаў, што за адасланыя ў Беларусь рэчы часта ня маюць ня тое што ні слова падзякі, а нават паведамленьня аб атрыманьні пасылкі. А пасылаецца вельмі шмат і вопраткі, і прадуктаў, і грошай, і розных іншых тавараў. Ды ня толькі з Амэрыкі, а й з Канады, Аўстраліі ды іншых краін. І ня дзеля падзякі, а з добрай волі, з разуменьня, што людзям патрэбная дапамога. Тыя, хто гэтую дапамогу дастае, трэба думаць, цэняць яе. Але вось напісаць ліст аб атрыманым, падзякаваць за дабро шмат у каго не выходзіць. І ўзьнікае загадкавае пытаньне — ЧАМУ МАЎЧАНЬНЕ? У чым сакрэт гэтай нематы? Займацца разгадкай чужое душы — заданьне даволі складанае, але ў дадзеным выпадку патрэбнае. І нават карыснае. Вось жа гляньма, як выглядае гэтая справа з амэрыканскага берагу.
У Амэрыцы ў штодзённым жыцьці паўсюдна гучаць словы: Thank you, thanks, I am grateful, I appreciate it (дзякую, падзяка, я ўдзячны, я цаню гэта). У гэтай краіне выказваньне падзякі, нават за найменшы жэст добразычлівасьці або ўвагі, сталася неад’емным элемэнтам культуры ўзаемадачыненьняў. Выказваньне падзякі гучыць і на вуліцы, і ў магазынах, і ва ўрадавых установах. Выказваецца падзяка таксама й пісьмова. Калі чалавек пабываў на нейкай важнай урачыстасьці або атрымаў падарунак ці яму зрабілі паслугу, ён у шмат якіх выпадках дзякуе пісьмова. Для палягчэньне такога кроку прадаюцца адмыслова надрукаваныя картачкі падзякі (Thank you Notes). Амэрыканцы кажуць «дзякую» за ўсякую паслугу, нават за камплімэнт:
 Янка Запруднік |
— У вас прыгожыя завушніцы.
— Дзякую.
Дзякуюць за пахвалу:
— У вашай хаце вельмі ўтульна.
— Дзякую.
Дзякуюць за ветлівасьць у чарзе:
— Калі ласка, праходзьце.
— Дзякую.
Беларусам, што прыяжджаюць у Амэрыку на пабыўку, гэта здаецца дзіўным. Адна мая знаёмая, калі прыехала ў адведкі й пачула ў дачыненьні да сябе «thank you» ад жанчыны, якой яна саступіла дарогу ў магазыне, зьдзіўлена папыталася: «А за што яна мне падзякавала!?» Давялося тлумачыць, што ў Амэрыцы дзякуецца нават за жэст ветлівасьці.
Тэма ўдзячнасьці — адвечная. Яна ня толькі адлюстраваная ў Бібліі — удзячнасьць Богу за жыцьцё, за дары зямныя. Яе асэнсавалі вялікія мысьляры старажытных Грэцыі й Рыму. Гэтак, старажытнарымскаму красамоўцу Сэнэку належыць фраза «Няма нічога больш высакароднага за ўдзячнае сэрца». Нехта склаў трапную сэнтэнцыю на манер Хрыстовай Нагорнай пропаведзі: Дабрашчасныя тыя, што могуць даваць, не запамінаючы, і атрымліваць, не забываючыся. Шмат залатых думак выказана на тэму ўдзячнасьці, якая як нішто іншае, ўшляхотнівае міжлюдзкія дачыненьні.
У Амэрыцы тэма ўдзячнасьці грунтоўна распрацаваная псыхолягамі й пэдагогамі. Патрэба выказваньня ўдзячнасьці ўкарэньваецца ў што¬дзённым абыходку. Ёй прысьвячаюць увагу бацькі, настаўнікі, сьвятары, прапаведнікі. Літаратура на тэму ўдзячнасьці бясконца багатая як у інтэрнэце, гэтак і ў бібліятэках ды кнігарнях. Шырокай папулярнасьцю апошнімі гадамі карыстаецца кніга прафэсара псыхалёгіі Каліфарнійскага ўнівэрсытэту Робэрта Эманза (Emmons) «Псыхалёгія ўдзячнасьці». Эманз амаль дваццаць гадоў вывучаў псыхалёгію задаволенасьці/шчасьця. І прыйшоў да высновы, што важную ролю ў духовым камфорце чалавека выконвае пачуцьцё ўдзячнасьці. Але пачуцьцё гэтае не прыроджанае. Яно не прыходзіць само сабой, не закладзена ў генах, яго трэба культываваць.
«Вельмі важна падкрэсьліць, — кажа Эманз, — што быць удзячным — гэта справа выбару. Удзячнасьць — гэта стаўленьне, якое мы можам выбраць, ад якога паляпшаецца й наш побыт, і побыт іншых людзей». Чым больш прафэсар Эманз заглыбляецца ў гэтую тэму, тым больш прыходзіць да перакананьня, што ўдзячнасьць — найлепшы падыход да жыцьця. Удзячнасьць, — кажа ён, — гэта мастацтва душы.
Якія парады дае вучоны бацькам і настаўнікам на культываваньне ў дзяцей, моладзі пачуцьця ўдзячнасьці? Некаторыя спосабы вядомыя даўно: быць прыкладам у паводзінах, выказваць бацькоўскую ўдзячнасьць, пасылаць пісьмовыя падзякі сваякам за падарункі, дзякаваць настаўнікам і тым, хто ў чымсьці дапамагае. Дапамагаюць іншыя канкрэтныя акты, як малітвы ўдзячнасьці за сталом або перад сном.
Пэдагогі раяць студэнтам псыхалёгіі весьці адпаведны дзёньнік і за¬пісваць у яго ўсе моманты адчуваньня ўдзячнасьці за атрыманыя рэчы або ўчынкі. Як вынік такой практыкі, па пэўным часе ў студэнтаў зьмяншаецца адчуваньне, што ўсё атрыманае імі НАЛЕЖЫЦЬ ім. Яны пачынаюць лепш разумець, што за ўсякім добрым учынкам стаіць нечыя добразычлівасьць. У іх зьмяншаецца пачуцьцё эгаізму. Псыхалёгія сьведчыць, што культывуючы пачуцьцё ўдзячнасьці, павышаеш здольнасьць зьвяртаць увагу на тое, што табе дадзена ў падарунак.
Выдатны гуманіст і дабрачынец, ён жа ляўрэат Нобэлеўскае прэміі, Альбэрт Швайцэр мудра зазначыў: «Выхаваць у сабе пачуцьцё ўдзячнасьці — значыць нічога ня браць за належнае, але заўсёды знайсьці й ацаніць тое, што за гэтым стаіць. Нічога ня робіцца само сабой. За ўсім стаіць жаданьне дабра, якое накіравана на цябе. Прывучы сябе ніколі не адкладаць словы ці ўчынак, каб выказаць удзячнасьць».
Досьледы паказваюць, што пачуцьцё ўдзячнасьці дадае суб’ектыўнага адчуваньня духовага дабрабыту. Апрача ўсяго, ад пачуцьця ўдзячнасьці — удзячнасьці за нагоду — можа нараджацца таксама ўсьведамленьне магчымасьці быць карысным свайму бліжняму (Маці Тэрэза) або свайму народу (патрыятызм, самаадданасьць нацыянальнай справе).
На ўдзячнасьць у ангельскай мове ёсьць некалькі слоў — gratitude, gratefulness, thankfulness. Гэтае апошняе мае рэлігійнае адценьне — удзячнасьць Богу. Амэрыканцы штогоду адзначаюць у апошні чацьвер лістапада традыцыйнае сьвята Thanksgiving Day (Дзень Падзякі). Традыцыя гэтая, што бярэ свой пачатак ад першых эўрапейскіх пасяленцаў тут, таксама ўмацоўвае пачуцьцё ўдзячнасьці й выказваньня яе ў дачыненьні да іншых.
Пра беларусаў наагул ніяк ня скажаш, што яны няўдзячныя. Але шмат у каго зь іх удзячнасьць нейкая палавінчатая. Яна, калі ёсьць, дык недзе ўнутры, у душы. Нейкія псыхалягічныя бар’еры перашкаджаюць ёй выйсьці навонкі, дайсьці да таго, каму яна належыць і хто рады быў бы яе пачуць.
У чым сакрэт? Прычыны тут могуць быць розныя. Адна зь іх — беднасьць. Хоць кажуць, што беднасьць — не загана, але яна гняце душу, ятрыць раны. І жэст падарункам з боку багацейшага амэрыканскага суродзіча закранае гэтую рану. У дадатак да ўсяго савецкая ўлада прывучыла людзей паўтараць: «У нас усё ёсьць». Адсюль рэакцыя на падарунак: «Я ж не жабрак/жабрачка; мы не бяднейшыя». Падарунак успрымаецца як падачка, а ня як выява добразычлівасьці. Безумоўна, чалавеку з такім мэнталітэтам варушыць гэтую рану, пішучы падзяку, даволі пакутліва. Лепш прамаўчаць.
Ёсьць і іншыя прычыны няўдзячнасьці.
Часамі выглядае, што карыстальнік дабра не здабываецца на падзяку, бо бачыць у ёй нейкае прыніжэньне свае асобы. Дзякаваць для яго — гэта як быццам бы прызнаваць сваю залежнасьць ад дабрадзея, паказваць сваю слабасьць. Такое йдзе ад ганарлівасьці. Амэрыканскі прапаведнік ХІХ ст. Генры Ўорд Бічэр трапна падмеціў гэты заганны бок характару: «Ганарлівы чалавек рэдка бывае ўдзячным чалавекам, бо ён ніколі ня думае, што яму дастаецца гэтулькі, колькі ён заслугоўвае».. А выказваньне ўдзячнасьці якраз спрыяе перамозе над ганарлівасьцю. Бо чым больш думаеш, што атрыманае ў падарунак належала табе, тым меншая магчымасьць, што ты будзеш удзячны за яго. Але калі ты сьціплы, калі разумееш сваю абмежаванасьць, тады больш шансаў, што атрыманае будзеш уважаць за падарунак і будзеш удзячны ахвярадаўцу.
Няўдзячнасьць ідзе й ад карысьлівасьці як выніку савецкай бездуховасьці й матэрыялізму. Вось прыклад. Некаторыя з нас у Амэрыцы выдаткоўвалі час і грошы, каб дапамагчы незнаёмаму суродзічу ў атрыманьні палітычнага прытулку. Дапамога давалася з думкай‑надзеяй, што чалавек далучыцца да свае грамады, будзе нечым карысны ёй. Аказваецца, спадзяваньні былі дарэмнымі. Думаеце, шмат хто з такіх карыстальнікаў дабра патурбаваўся падзякаваць, хоць бы па тэлефоне, за намаганьні й выдаткі? Скончылася судовая справа — скончыўся кантакт. Чалавек зьнік, як у ваду кануў. Зьнікае й ахвота дапамагаць такім.
Пішучы пра ўсё гэта, я меў на ўвазе ня толькі маральны й этычны аспэкты праблемы, але й прагматычны бок дзеля дабра тых жа землякоў, што патрабуюць дапамогі. Паміж давальнікам і атрымальнікам павінен быць жывы кантакт. Трэба разумець важнасьць яго. І ягоную ролю ў стымуляваньні далейшае дапамогі з боку давальніка. Дапамога будзе тым больш спраўнай і шчодрай, чым лепш будуць разумець тыя, каму яна даецца, важнасьць псыхалягічнага й этычнага боку акту дабрадзейства.
***
Янка Запруднік нарадзіўся 9 жніўня 1926 г. у Міры. Адзін зь лідэраў беларускай дыяспары ЗША. Гісторык, журналіст. Жыве ў Сомэрсэце (Нью‑Джэрзі).
