Што значыць звацца «няпростымі» людзьмі ў Беларусі 5

Яшчэ некалькі гадоў таму вашай першай думкай было б тое, што на вас напалі бандыты. Вы б крычалі, клікалі на дапамогу, адбіваліся, кусаліся і драпаліся. Цяпер, навучаныя вопытам, вы хутчэй падумаеце, што гэта супрацоўнікі міліцыі. І палічыце за лепшае падпарадкавацца ім без супраціву.

Уф, пранесла!

Дзіўна, як толькі бандыты да гэтага часу не дадумаліся скарыстацца спрыяльнай сітуацыяй. Які прастор для супрацьпраўнай дзейнасці! Збяры групу моцных хлопцаў, купі мікрааўтобус, хапай сабе каго ўздумаецца і рабі з ім што хочаш. Ніхто і не пікне. Калі ж акажа супраціў, то мінакі хутчэй пройдуць міма, зрабіўшы выгляд, што нічога не заўважаюць. Ну і як потым міліцыі выкручвацца? Бо не будзеш жа сапраўды папярэджваць грамадзян, каб давалі адпор групе моцных хлопцаў у цывільным адзенні на мікрааўтобусах.

Магчыма, калі-небудзь менавіта так і адбудзецца, але пакуль нішу вулічных «хапальнікаў» трывала займаюць міліцыянты. Праўда, на пачатковай стадыі аперацыі ад бандытаў іх не адрозніш. Гэта робіцца зразумелым толькі тады, калі вас прывозяць не куды-небудзь у лес, а ў РУУС. Тут вы ўздыхаеце з палёгкай: «Уф, пранесла…»

Мы, беларусы, наогул вельмі часта ўздыхаем з палёгкай тады, калі трэба абурацца і абурацца. Маўляў, гэта яшчэ нічога, не смяротна. Прывучаныя думаць на аснове параўнальнага аналізу.

Нават калі робіцца нешта відавочна дрэннае і няправільнае, мы мяркуем пра гэта, параўноўваючы з чым-небудзь яшчэ больш дрэнным і няправільным: можа, тое, што з намі здарылася, — не так ужо дрэнна і няправільна, як магло б быць?

Вось так і я, калі ўвечары 6 мая нас з журналістам Аляксандрам Ярашэвічам акружыла група таварышаў у цывільным на вуліцы Прылуцкай, выскачыўшы мікрааўтобуса, мімаволі з палёгкай уздыхнуў. У самай звычайнай вопратцы (джынсы, маечкі, бейсболкі) светлых тонаў, з адкрытымі тварамі, яны выглядалі зусім не так страшна, як людзі ў чорным вельмі чорнай ноччу 19 снежня. Гэтыя да мяне нават не дакрануліся, хутчэй не «закінулі», а запрасілі ў мікрааўтобус. Я гэтае запрашэнне прыняў, спадзеючыся, што бандыты яшчэ не ўзялі на ўзбраенне такі метад кіднэпінгу, мы маем справу ўсяго толькі з пераапранутымі супрацоўнікамі міліцыі. У дзеяннях якіх прадказальнасці крыху больш.

Зайшоўшы ў машыну як у самую звычайную гарадскую маршрутку, я ветліва пацікавіўся: «Што ж вы цяпер у судзе будзеце гаварыць?» Такія паездкі звычайна заканчваюцца ў судах, дзе судзяць за «непадпарадкаванне законнаму патрабаванню службовай асобы». Вядома, гэтае пытанне было верхам наіўнасці. Мяне папрасілі на гэты конт не турбавацца: «Знойдзем што сказаць». І сапраўды ж знайшлі. Знаходлівая ў нас міліцыя.

А калі загадаюць хапаць адно аднаго?

Як звыклы да многага беларус я мог палёгкай уздыхаць, што ўсё адбылося яшчэ не так страшна, але як грамадзянін, які хоча захавання правоў і законаў, не магу не абурыцца іх знявагай. Хоць таварышы ў цывільным, якія праводзілі затрыманне, правялі яго параўнальна мякка, яны нават не падумалі прадставіцца і растлумачыць прычыну сваіх дзеянняў. Ніхто нічога не тлумачыў і ў Маскоўскім РУУС, куды нас прывезлі. Давялося схітрацца, каб употай паведаміць сваякам, дзе мы знаходзімся: супрацоўнікі міліцыі рабіць гэтага не збіраліся і нам самім не дазвалялі скарыстацца тэлефонам. З пратаколам затрымання нас азнаёмілі толькі каля 11 гадзін раніцы наступнага дня. Да гэтага мы, атрымліваецца, знаходзіліся ў статусе нейкіх «інтэрнаваных», накшталт нядобранадзейных элементаў падчас ваеннага становішча. З імі можна не цырымоніцца. Як сказаў адзін з таварышаў у цывільным, «няма чаго хадзіць на такія мерапрыемствы».

Гэтая фраза з дзяжурнай ідэалагічнай метадычкі была ўжытая зусім не да месца. Таму што ніякага «такога» мерапрыемства ў гэты дзень не адбывалася. На вуліцы Прылуцкай я апынуўся пасля таго, як сустрэў Ігара Трухановіча, героя сваёй публікацыі ад 3 мая «Камусьці карціць разварушыць асінае гняздо», ля сцен ІЧУ на вуліцы Акрэсціна. У гэты дзень яго вызвалілі пасля заканчэння тэрміну 10-сутачнага арышту. Пагаварыўшы з ім, я вяртаўся дадому. Бульба і іншыя прадукты, якія вёз Саша Ярашэвіч ад бацькоў з Палесся, надавалі асаблівае адчуванне бяспекі. Калі не чалавек з пакетам бульбы, то я не ведаю, хто тады можа лічыцца мірным абываталем. Таму мы не азіраліся палахліва па баках, а даверліва і смела ішлі па родным горадзе ў бок станцыі метро «Міхалова».

Таварыша ў цывільным, які нязграбна «растлумачыў» нам прычыну затрымання, я назваў «камсамольскім работнікам». Гэта выклікала смех у яго калег, ён чамусьці засаромеўся і больш не рабіў спробаў правесці ідэалагічную працу.

І ўрэшце, паддаўшыся настойлівым роспытам, сказаў нешта падобнае да праўды: «На цябе была наводка».

Прычын такой увагі да маёй персоны ён не ведаў, а нават калі б і ведаў, то наўрад ці сказаў бы. Але лёд крануўся, ён прызнаў, што затрыманне не было звязанае з якім-небудзь правапарушэннем, таму я пачаў яго сароміць. На яго траціцца столькі народных грошай, каб ён набываў і пастаянна ўдасканальваў байцоўскія, стралковыя і іншыя навыкі, а ён прымяняе іх да бяззбройных і людзей, якія не супраціўляюцца, сам не ведаючы навошта. Відавочна ж нямэтавае расходаванне сродкаў!

Мой суразмоўца не стаў спрачацца — так, не да твару спецназаўцу гэтым займацца. Больш за тое, даверліва паведаміў, што многія сыходзяць праз тое, што ім даводзіцца выконваць працу, пра якую не раскажаш потым з гонарам сваім дзецям. Дык чаму, пытаюся, вы працягваеце яе выконваць? Загад ёсць загад, кажа. На гэта я прапанаваў яму абдумаць сітуацыю, калі ім аднойчы загадаюць хапаць адно аднаго. Нагадаў, што за 37-м годам надышоў 38, перыяд «рэпрэсавання тых, хто рэпрэсаваў». Такія «штурмавікі» патрэбныя да пары да часу, але ў нейкі момант ад іх пазбаўляюцца. Усмешкі спаўзлі з твараў, адзін недаверліва паглядзеў на другога.

Адэкватныя і неадэкватныя

Сышлі ў мінулае часы, калі міліцыянты ўспрымалі затрыманых па цьмяных палітычных прычынах як «ворагаў народа». Правілы гульні засталіся ранейшымі, але, на думку таварышаў у цывільным, падзел на «іх» і «нас» не такі істотны. Не, людзі дзеляцца на адэкватных і неадэкватных, якія ёсць там і там. Яны не білі нас і ветліва з намі размаўлялі. Дакладна выконвалі загад, але з халодным носам, без агеньчыка, ім не прыносіў задавальнення здзек з нас. Гэта прыкмета адэкватнасці. Мы не кусаліся і не драпаліся, не называлі іх ланцужнымі сабакамі, фашыстамі, халуямі і іншымі крыўднымі словамі. Амаль пакорліва прынялі сваю долю, гэтак жа, як яны падпарадкоўваюцца загадам. Значыць, мы таксама адэкватныя.

Такую простую перакручаную філасофію яны вызнаюць, пераварочваючы ўсё з ног на галаву. Вядома, адзіным адэкватам з іх боку было б адмовіцца выконваць незаконныя загады, а з нашай — усімі сіламі супраціўляцца беззаконню. Але калі прававая сітуацыя ў краіне настолькі неадэкватная, што ўсё робіцца па «наводцы», а не па законе, мы рызыкавалі як мінімум сваім здароўем, калі б захацелі супраціўляцца. А яны чым рызыкавалі, калі б паведамілі тым, хто ім аддае загад, што нас не ўдалося затрымаць? Не я кажу, яны самі сказалі: прэміямі! Так што наша «адэкватнасць», гэта значыць вымушаная неабходнасць гуляць па чужых нотах, далёка не раўназначная.

І ўсё ж, калі забыцца, дзе і пры якіх абставінах мы знаходзіліся, то можна было б сказаць, што нашы зносіны з «захопнікамі» праходзілі амаль «у цёплай сяброўскай атмасферы».

Нумар «Народнай Волі» ад 3 мая быў у мяне з сабой, я даў прачытаць ім свой артыкул аб недарэчным судзе над Трухановічам. Абмеркавалі яго і праблемы беларускай журналістыкі ў цэлым, палітычныя перспектывы на 2015 год. Спецназаўцы панаракалі на ўсё большае сацыяльнае расслаенне ў краіне, з’яўленне класа людзей, якіх у брацкай Венесуэле называюць «boliburguesia» — абсалютна лаяльных да ўлады прадпрымальнікаў, спаяных з чынавенствам, што ўзбагаціліся за кошт Баліварыянскай рэвалюцыі. Калі ўспомнілі Венесуэлу, адзін са спецназаўцаў нечакана сказаў з нейкім патаемным сумам: «Вы бачылі рэпартажы з пахавання Уга Чавеса? Дык вось, там народ сапраўды любіў свайго лідара…» Цяжка сказаць, чаму ён сумаваў: ці то таму, што няўдзячныя беларусы свайго лідара так не любяць, ці то таму, што сілком любіць немагчыма.

Ноч у склепе

Калі таварышы ў цывільным сышлі, узніклая было ілюзія нармальнасці таго, што адбываецца, умомант развеялася. Забраўшы змесціва кішэняў, шнуркі і ланцужкі, дзяжурны зачыніў нас у камеры. Гэта памяшканне прыкладна два на тры метры, большую частку якога займала драўляная «сцэна», на ёй ужо спаў зусім п’яны юнак, які спрабаваў скрасці ў краме бутэльку віна. Без акна, са змрочным цьмяным святлом, шурпатымі брудна-зялёнымі сценамі і залітай мачой падлогай. Апошняе нядзіўна, таму што дзяжурны не хацеў сябе турбаваць вывядзеннем затрыманых у туалет. «А больш табе нічога не трэба?» — адказаў ён на маю адзіную за ўсю ноч просьбу. Потым ён яе выканаў, раздражнёна мацюкаючыся, калі я прыкрыкнуў, маўляў, калі затрымалі ні за што, то хоць бы майце сумленне, абыходзьцеся па-чалавечы.

Мабыць, гэта можна запісаць на рахунак прывілеяў, якія даюцца «палітычным».

Дзівакаваты вандроўнік з Тамбова, які пешшу прыйшоў у Беларусь, так і не дамогся міласці з боку дзяжурнага. Ён скардзіўся на хворы страўнік, шалеў, брудна лаючы персанал РУУС разам з усімі іх сваякамі, рукамі і нагамі біў у дзверы камеры, усё марна. Урэшце апаражніўся проста на падлогу. Пасля чаго шалець пачаў дзяжурны. Я думаю, яго стрымлівала наша прысутнасць, усё ж біць тамбоўскага госця ён не стаў, што звычайна непазбежна ў такіх сітуацыях.

Дзікія крыкі і мат-перамат не патурбавалі ціхамірнага сну затрыманага за дробны крадзеж юнака. Супакоіўся і захроп за сценкай вандроўнік з Тамбова. Заставалася толькі пазайздросціць ім. Цвярозаму чалавеку, якога з цяжка вытлумачальных прычын вырвалі з нармальнага жыцця і кінулі ў гэты страшнаваты склеп, заснуць было нельга. Пастаяць ля адной сценкі, перайсці да іншай, прысесці на кукішкі, утаропіўшыся ў прастрацыі на цьмяную лямпачку. Прыляжаш на сцэну, зірнеш у чорную столь, амаль адразу ўскочыш ад адчування, што цябе пахавалі жыўцом. І так да дзесяці раніцы. Калі адкрываюцца дзверы камеры, ты ўдзячны ўжо і за гэтую «свабоду».

Не тыя людзі

Раніцай мы даведаліся афіцыйную версію свайго затрымання. Аказваецца, мы «наўмысна і без аніякіх прычынаў» нецэнзурна лаяліся. І настолькі захапіліся, што не маглі спыніцца нават пасля таго, як пільныя міліцыянты запатрабавалі гэта зрабіць. Калі ж мне прапанавалі прайсці ў Маскоўскае РУУС для разбору, я «хапаўся за рукі супрацоўнікаў АМАП, адмаўляўся сесці ў службовую аўтамашыну, вырваўся і пачаў уцякаць у бок станцыі метро». Адным словам, па дакументах мы сталі пасрэднымі дробнымі хуліганамі. Да таго ж ніякімі не журналістамі, а асобамі без пэўных заняткаў. Але чамусьці ставіліся да нас па-ранейшаму асабліва.

Гэтае асаблівае стаўленне выяўлялася дваіста. Калі тамбоўскага вандроўніка і працверазелага юнака вывелі з параднага ўваходу, каб весці ў суд, нас схавалі ад старонніх вачэй ва ўнутраным дворыку. Затое тут мы маглі атрымліваць асалоду ад травеньскага сонца і паветра, расцерці ногі пад наглядам усмешлівага таварыша ў цывільным. Ён таксама ўдзельнічаў у нашым затрыманні, таму палічыў патрэбным выказаць адсутнасць якой-небудзь асабістай непрыязнасці да нас. Але зрабіў гэта ў вельмі спецыфічнай манеры: «Вы мне на х** не патрэбныя. Як і я вам». Пасля гэтых словаў яго ўсмешка стала асабліва шырокай і сяброўскай.

Калі нейкі грамадзянскі работнік РУУС падышоў і весела папрасіў нас вынесці смецце, спецназавец яго перарваў: «Гэта не тыя людзі, Міхалыч. Ідзі, ідзі». Пазней міліцыянт, які будзе вартаваць нас у судзе, адкажа камусьці па мабільным тэлефоне: «Ты што, не разумееш, я тут няпростых людзей ахоўваю!»

Што і казаць, прыемна адчуць сябе «няпростым», але за гэтае задавальненне давялося плаціць.

Калі «простыя» затрыманыя чакаюць суда ў калідоры, могуць выйсці перакурыць на ганак, папіць вады і чаго-небудзь з’есці з прынесенай сваякамі або сябрамі ссабойкі, пагутарыць са сваімі, то мы сядзелі ў зачыненым пакоі пад аховай. Маёй жонцы забаранілі перадаць мне ваду і бутэрброды. Гэта пры тым, што суд пачаўся толькі пасля 14:00, а зацягнуўся да закрыцця, пазней за 18:00. Адзін з ахоўнікаў сышоў і літасціва дазволіў мне папіць… вады з-пад крана, што я і так мог зрабіць, бо туалет знаходзіўся непасрэдна ў пакоі, дзе нас трымалі ўвесь час. «Ідзі папі, а то напішаш потым, што я фашыст», — патлумачыў ён свой высакародны парыў. Яшчэ адзін яскравы штрых да партрэта гэтага ахоўніка, які застаўся мне невядомым: ён пры нас скардзіўся свайму калегу, ані не саромеючыся, што праз зацягнуты суд не паспее паглядзець хакейны матч па тэлевізары.

Ды не, пакуль не фашыст, усяго толькі выканаўца, які не думае. Але калі такім загадваюць быць «фашыстамі», яны імі робяцца, а не думаюць. Зробяць сваю справу з «не тымі» людзьмі і пойдуць глядзець хакей.

Магу засведчыць, што нават у судах, якія праходзілі 20 снежня 2010, хоць палітычная абстаноўка была гарачая да мяжы, асуджаных выстаўлялі распушчанымі пагромшчыкамі, не выкарыстоўвалася гэтае невядома кім раптам прыдуманае «правіла». Забараняць піць і есці чалавеку, які правёў ноч у «малпоўніку», падае з ног ад стомы, не піў і не еў суткі. У згаданым артыкуле пра суд над Ігарам Трухановічам я адзначаў, што ў час перапынкаў ён сядзеў у коле сяброў і спакойна мог падсілкавацца. Няўжо кімсьці гэта было ўспрынята як недапрацоўка, якую трэба вельмі жорстка выправіць? Яшчэ адной навіной стала забарона ўжо не толькі на фота- і відэаздымкі, але і на вядзенне аўдыёзапіса судовага паседжання. Якая бесперашкодна, я нагадаю, вялася на працэсе над Дзмітрыем Канавалавым і Уладзіславам Кавалёвым.

Вось дык далі адчуць, як гэта — быць «няпростымі людзьмі» ў роднай краіне…

Будзімір, Народная воля

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ