Мінская кніжная выстава-кірмаш — нешта сярэдняе паміж усходнім базарам, шпіёнскай яўкай і парталам у іншыя вымярэнні.
Як жа памыліцца той, хто скажа, што выстава — адно бессэнсоўна-цягнючае мерапрыемства для «птушачкі», чарговыя паказюкасы, зладжаныя нашым міністэрствам друку.
Мінская кніжная выстава-кірмаш — месца вырашэння геапалітычных пытанняў. Усе дваццаць расійскіх стэндаў аплеценыя спіралепадобнымі антэнамі-гірляндамі для праслухоўвання натаўскіх субмарынаў.
Сярод кніжных паліц пахаджваюць паўмарфлотаўцы-паўказакі. У цельніках і бесказырках, але ў бурках, з кубанкамі набакір ды з шашкай нагала. Усе казакамаракі як на падбор поўныя георгіеўскія кавалеры.
Кніжныя прэзентацыі на расійскіх стэндах праходзяць так: спецыяльна падрыхтаваны дзядок з даўгім сівым карэ, перарываючы вядучага (але з ягонай ласкавай згоды), штопяцьхвілін падскоквае з месца і, трасучы кулаком у бок заходняй сценкі «Белэкспа», выгукае: «Нашу логіку ніхто не зможа спыніць!» або «Не — контрнаступу супраць гістарычнай праўды!»
Аднак, паколькі большасць беларускіх ультраправых — гэта аўтазаўскія гопнікі з максімальна скручанымі ўправа насамі — а такая публіка апрыёры не наведвае кніжных кірмашоў, — дык слухачоў на расійскіх прэзентацыях нягуста.
Стэнды Францыі і ЗША вылучае падкрэсленая раскоша, іх аграмадныя прасторы ўкрытыя пяшчотна-зялёным каўралінам, а ў зарасцях гіганцкіх бансаяў тамсям раскіданыя гіпсавыя статуэткі свабоды і эйфелевы вежы.
Тут можна разваліцца на пуфіку, задарма папіць бельгійскай мінералкі, паглядзець вестэрн без перакладу. Рабі, дружа, што хочаш — дэмакратыя! Прадстаўнікі гэтых стэндаў з напамажанымі валасамі і ў бліскучых лаўсанавых гарнітурах, да якіх нічога не ліпне, нагадваюць агентаў замежных выведак.
З нагрудных кішэняў у іх замест насовак на ўсякі пажарны крыху вытыркаюцца гафраваныя трубкі супрацьгазаў.
Заходнія літаратары на сустрэчах з мінскай публікай выціраюць спатнелыя лбы, збялелымі пальцамі сціскаюць падлакотнікі і, амаль не хаваючыся, вобмацкам правяраюць, ці не знікла кнопка наўпроставага катапультавання ў Парыж.
Гукальнік на Мінскай кніжнай выставекірмашы ніколі не абвесціць «украінскі пісьменнік», ці там «нямецкі» або «чэшскі». А толькі «зараз на стэндзе адбудзецца прэзентацыя вялікага славянскага паэташансанье Ёхарнага Кампота», ці «слынны еўрапейскі казачнік Клаўс Штраўс прадставіць мінскай публіцы кнігу сваіх дзіцячых жахаў».
Беларускія ж выстаўнікі на кірмашы — такія, як во гэты, нялітасцівым лёсам упхнуты паміж расійцамі і еўрапейцамі стэнд «Малой Энцыклапедыі імя В. Кнорына», — сама паліткарэктнасць. Вялізны — 3 м x 2 м — англамоўны фотаальбом пра Белавежскую пушчу, якім можна аглушыць дарослага зубра, ахоўвае заходнія рубяжы стэнда. З усходняга боку — ахоўны мур рускамоўнага фаліянта пра літвінскія гады жыцця Хвядоса з роду Дастаеўскіх.
Пасярэдзіне — папяровая копія трактара «Беларус-80» у натуральную велічыню і калоды гіганцкіх гуляльных картаў з партрэтамі Радзівілаў.
Прадстаўнікі беларускіх стэндаў абыякавыя да паспалітых наведнікаў. Уся іх увага прыкутая да суседзяў.
Як толькі які замежнік з усходняга боку выкажа папаўзнавенне, дык адказны за беларускі стэнд — якому згламэздалі нешта накшталт вышкі валейбольнага суддзі — дае адмашку чырвоназялёна-залатой насоўкай.
На дарагога госціка накідваюцца прагныя маладаэнцыклапедысты і прафесійна тройчы цалуюцца. Калі ж выпадкова на суверэнную тэрыторыю забрыдаюць з польскіх ці нямецкіх стэндаў, дык нашы экспазітары цырымонна, як футбольныя капітаны на пачатку міжнароднага матча, у аднабаковым парадку абменьваюцца з замежнікамі зубачысткамі з лагатыпам Мінска.
У глыбінях залы, на стэндах недалучаных краін, адбываецца паступовы пераход з культуры ў акультнасць. Там гуртуюцца магі, звездары, прыхільнікі магілёўскіх Шамбал і эзатэрычнага панславізму.
Вось каля стэнда Туркестана шмат гадоў запар сядзіць адзін і той самы спадар. На ягоным стэндзе з гадамі нічога не змянялася: сцяг, партрэт павадыра і расшыты золатам зялёны том нацыянальнага эпасу. Пасля туркестанскі спадар вырашыў удасканаліцца: прывёз адно вялізнае фота, дзе былі знятыя сцяг і эпас, а сам сеў перад гэтым муляжом.
А летась спадар зрабіў кардонную копію сябе самога ў поўны рост, даслаў яе ў Мінск, а сам не паехаў. На жаль, усё скончылася кепска: наведнік, які хацеў пагартаць эпас, знёс у невядомым кірунку ўвесь муляжны стэнд разам са здымкам туркестанскага спадара.
Калі на пярэднім краі Мінскай кніжнай выставыкірмаша вырашаюць геапалітычныя праблемы, у сярэдзіне — метафізічныя, дык у тыле валіць суцэльны шахермахер.
Дзядкі ў касцюмах троляў рэкламуюць ношпу. Дзецям прапануюць зняцца з венесуэльскім какаду, а па вузкіх калідорах водзяць напаказ слана і шымпанзэ.Тут Карэя (і тая, і гэная), В’етнам ды Арменія.
Яны, канечне, паляпшаюць імідж вывешваннем пазітыўных фотак з хронік дзяржаўнага жыцця, але і адрывацца ад здаровага сэнсу не жадаюць. І кнігі выстаўляюць, і бальзамам «Зорачка», духмянымі спецыямі ды разліўным каньяком зпад крыса актыўна гандлююць.
Раней адміністрацыя кірмаша абуралася, але ўрэшце махнула рукой. Адно сочыць, каб экспазітары ў першы дзень выставы пачыналі гандляваць не раней за другую гадзіну.
Да гэтага часу дэлегацыя, складзеная з міністаркі друку і яе атачэння — галоўнага пісьменніка краіны ды яшчэ ўсякіхрозных галоўных, — урачыста мусіць завяршыць агледзіны выставы.
Пад вечар першага дня наладжанасць побыту на выставе ўражвае. Са скрыняў і падручнай гліны злепленыя юрты і слабадскія халабуды. Брэх вясковых сабак.
Навасёлы па-гаспадарску пахаджваюць па зале ў сланцах і паласатых халатах, чысцяць зубы ў імправізаваных рукамыйніках і гатуюць чолнт.
Процілеглыя полы актыўна знаёмяцца. У другі дзень на стэндах праведзена кабельнае тэлебачанне плюс газіфікацыя ўсяго кірмаша. Свідруюцца артэзіянскія свідравіны. Халабуды абрастаюць дабудовамі, надбудовамі і бакоўкамі.
Пад цяжарам балконаў, верандаў і мансардаў простыя стрэлы кірмашовых радоў-вулак знікаюць і — вуаля! — у самым гістарычным цэнтры Мінска ўваскрасае Няміга, колісь сцёрты бээсэсэраўскімі бульдозерамі з аблічча сталіцы айчынны чайнатаўн.
У трэці дзень па бетоннай падлозе выставыкірамаша на крывых ножках ужо бегаюць немаўляты. Дзеткі растуць на вачах і пад вечар замяняюць бацькоў за прылаўкамі.
Такім парадкам за чатыры дні ў сценах кірмаша паспявае ўзнікнуць і ўзбуяць чалавечая цывілізацыя, прайсці шлях ад кнігі да кішэннага міксера. Што тут сто разоў казаць — завітайце хоць раз на Мінскую кніжную выставукірмаш! Тут ідзе жывое някніжнае жыццё.
* * *
Але сёлета сталася неспадзяванка. Ці то зза непераведзенага гадзінніка, ці то зза затрымкі найяснейшай дэлегацыі каля лесу з картамі-гігантамі, экспазітары пачалі абжываць тэрыторыю кірмаша тады, калі міністарка друку яшчэ рабіла свае манаршыя агледзіны.
— Пазбаўлю ліцэнзіі! — засычэла міністарка, убачыўшы спажывецкае ажыўленне ў задніх шэрагах.— Пазбаўлю ліцэнзіі!
Яе бландыністы грабеньчык-зачос нервова затрэсся па-над устрывожаным ілбом.
— Ну, вы самі ўсё разумееце… — расчулена заклекатаў спірычуэлс, складзены з галоўнага пісьменніка краіны ды яшчэ ўсякіхрозных галоўных. Міністарка паўтарыла ўжо праз міністэрскі мацюкальнік у бок суседняга стэнда, прыватнага выдавецтва «Скарынка»:
— Пазбаўлю ліцэнзіі!
Аглушаны мацюкальнікам мужчына з прыкметамі выдавецкай дзейнасці на твары гахнуўся на падлогу.
І пачалося! — кнігары сталі падаць, як мяхі з бульбай.
Міністарка разгулялася напоўніцу. Яна пазбаўляла ліцэнзіі нават недатычных да друкарскай справы. Гінулі прадаўцы курагі, дзядкі ў касцюмах троляў і запрошаны на прэзентанцыю Ёхарнага Кампота мужчына з сівым карэ.
Да зрынутых далучыліся прадстаўнікі дыпкорпусу. Бразнуліся долу, а іхнія даверчыя граматы, што вытыркаліся з кішэняў, парассыпаліся на дробныя шматкі.
Валіліся казакамаракі, сціскаючы свае дзіўным чынам абнулелыя ордэнскія кніжачкі на георгіеўскія крыжы. Замежныя нуль-нуль-семы ўвогуле згаралі дашчэнту з лаўсанавымі гарнітурамі і адгазнікамі ў камплекце — ліцэнзія на забойства іх не ратавала.
Людзі на выставе-кірмашы гінулі ад міністэрскага мацюкальніка дзясяткамі і сотнямі. Бо, як высвятляецца, кожны жыхар нашай краіны мае папяровы дазвол хоць на што. (Вось адкуль у зацішнай Беларусі бяруцца магутныя ўраганы: баючыся за гэты лапік паперкі, шчаслівыя ўладальнікі ліцэнзіі спасярод ночы часта прачынаюцца і масава ўздыхаюць на поўны голас).
— Пазбаўлю ліцэнзіі!
— Ну, вы самі ўсё разумееце! — рэхам адгукаўся пісьменніцкі спірычуэлс.
Начос на галаве міністаркі палаў, як вогненны грэбень, і цяпер яна нагадвала агнядышнага кітайскага цмока, выява якога вянчала кітайскую альтанку і, дарэчы, таксама абрынулася долу зза адсутнасці ў кітайцаў дазволаў на будаўніцтва.
І вось у слупе вогненным міністарка і яе спеўная світа наблізіліся да паэта. Паэт якраз голасна і нават крыху агрэсіўна даводзіў выдаўцу пра мэтазгоднасць друкавання новай кнігі вершаў, калі з таго вогненнага слупа вылецела смяротнае: «Пазбаўлю!…»
Паэт страпянуўся. Павярнуў галаву — агонь асвяціў твар. Зіркнуўшы няўцямна на свайго выдаўца, што як падкошаны зваліўся, паэт нарэшце агледзеўся.
Побач стаяла толькі міністарка з атачэннем, а наўкола рассцілаўся цэлы дыван выдаўцоў, гадляроў сухафруктамі, казакамаракаў і дзеячаў нябачнага фронту. Дыван трохі падрыгваў ножкамі ў перадсмяротных курчах.
Паэт не зварухнуўся, хаця ад цеплавога ўдару затлеў беражок каўняра яго абцёрханай клятчастай кашулі. Міністарка з недаверам агледзела паэта ад макаўкі да пятаў і паўтарыла свой страшны заклён. Далікатнай пстрычкай паэт скінуў жарынку з каўняра і паволі вымавіў:
— Шаноўная спадарыня міністарка, таго, чаго вы мяне хочаце пазбавіць, у мяне папросту няма.
***
Павал Касцюкевіч
Пісьменнік. Лаўрэат літаратурнай прэміі імя Гедройца (2012). Жыве ў Мінску.
