У №4 газеты «Літаратура і мастацтва» за 24 студзеня з’явілася публікацыя Сяргея Гараніна, намесніка дырэктара Інстытута мовы і літаратуры НАН, пад назвай «Сучаснае літаратуразнаўства: дыягназ і лекі». Пасля знаёмства з артыкулам прыходзіцца канстатаваць, пад шматабяцальным загалоўкам схаваліся агульныя разважанні пра сучасную экалогію ды здаровы лад жыцця, а замест лекаў былі прапанаваныя хіба што вітаміны. Мяркуйце самі.
Наракаць на сучасную культурна-інфармацыйную прастору – усё роўна, што распісвацца ў сваёй разгубленасці перад аб’ектыўнай рэальнасцю. Чвэрць стагоддзя мінула з канчатковага падзення дыялектыка-матэрыялістычнага падыходу, а НАН, паводле артыкула, усё яшчэ толькі збіраецца «сарыентавацца ў пераменлівым свеце» шляхам зменаў «унутраных фактараў існавання».
Што да экалогіі, то не трэба перабольшваць. «Прага да лёгкага, смешнага, да з выгляду прывабнага, што не патрабуе ні глыбокай рэфлексіі, ні роздумаў і не пакідае ў душы глыбокага следу» была ўласцівая масам заўжды, і нізкія жанры заўсёды сярод сучаснікаў былі больш папулярныя, чым высокія. Іншая справа, што ў гісторыі літаратуры заставалася часцей (зноў жа, не заўжды) высокая літаратура, якая стваралася элітамі для эліт. Таму літаратура, якая «нібы адыходзіць на другі план разам з духоўнымі каштоўнасцямі», насамрэч на першым ніколі і не была. І спекуляцыя фактамі толькі перашкаджае паставіць паўнавартасны дыягназ літаратуразнаўству, стан якога і сапраўды мог бы быць лепшым.
Увесь дыягназ, прадстаўлены ў артыкуле, зводзіцца да наступных аспектаў.
Па-першае, аўтара бянтэжыць адсутнасць пэўнай лініі партыі, якая вызначала б «звышзадачу навуковай творчасці». Прасцей кажучы, ідэйны плюралізм, які нечакана запанаваў у навуцы гадоў дваццаць таму, паводле якога ўжо няма добрых і дрэнных пісьменнікаў, правільнай ідэалогіі, а ёсць некалькі абгрунтаваных меркаванняў, усё яшчэ падаецца аўтару актуальнай праблемай.
Па-другое, несумненнай праблемай лічыць аўтар падзенне дыялектыка-матэрыялістычнай метадалогіі, замены якой так і не знайшлося, у сувязі з чым, па-трэцяе, маем «пара-літаратуразнаўства» і «навукападобнае выкладанне», сутнасць якога праяўляецца ў запазычванні малазразумелай тэрміналогіі з сумежных навук ці замежных даследаванняў, што, па-чацвёртае, непасрэдна звязана з «фармальнай рэарганізацыяй філалагічных устаноў» альбо адыходам ад «былога маналіту СП» розных «саюзаў, аб’яднанняў, груповак», адміністрацыйнае кіраванне якімі цяпер, на ўсеагульны жаль, немагчымае. І ў дадатак крайнімі аказваюцца сублітаратурныя камерцыйныя выданні кшталту «сотні лепшых сачыненняў» ці «кароткіх пераказаў твораў», якія пры нармальным стане літаратуразнаўства не вартыя былі б нават згадкі ў такіх сур’ёзных артыкулах, як артыкул Сяргея Гараніна.
Праблема, здаецца, не ў тым, што з’яўляецца нешта няправільнае (паралітаратуразнаўства) ці непатрэбнае (кароткія пераказы твораў), а ў тым, што не з’яўляецца тое, што патрэбна. І, як слушна заўважае Сяргей Гаранін, «асаблівая роля тут належыць тэорыі літаратуры». Дзе які-кольвек комлексны даведнік па тэорыі літаратуры? Чаму дагэтуль няма анталогіі айчыннай і замежнай тэорыі літаратуры? Дзе гісторыя айчыннага літаратуразнаўства? Усё гэта так ці інакш распрацоўваецца ва ўніверсітэтах асобнымі выкладчыкамі (напрыклад, «Паэтычны слоўнік» і «Тэорыя літаратуры ў тэрмінах» прафесара Вячаслава Рагойшы). Аднак калі ўніверсітэты ўласнымі сіламі распрацоўваюць дапаможнікі для студэнтаў па тэорыі літаратуры, то анталогіяй заняцца можа толькі вялікі калектыў прафесіяналаў, аўтарытэт якіх прызнаны ва ўсёй краіне…
А што з лекамі? А лекаў і няма. Аўтар проста пералічвае напрамкі, якімі займаецца Інстытут.
Сярод іншага, Інстытут займаецца распрацоўкай «сістэмна-модульных асноў і ідэйна-эстэтычнай спецыфікі нацыянальных тыпаў ментальнасці як вядучых духоўна-сацыяльных феноменаў у беларускай і еўрапейскіх літаратурах».
У дыягназе аўтар упікаў «паралітаратуразнаўцаў» тым, што яны ўжываюць мала каму зразумелую тэрміналогію. Трэба меркаваць, што сам ён выступае на баку навуковай дакладнасці і празрыстасці і ў стане патлумачыць, што ўяўляюць сабой сістэмна-модульныя асновы тыпаў ментальнасці, якім чынам ментальнасць з’яўляецца вядучым духоўна-сацыяльным феноменам у літаратуры і ў параўнанні з чым яна з’яўляецца менавіта вядучым феноменам у літаратуры. У сваю чаргу, калектыўнае даследаванне «Беларускае тэарэтычнае літаратуразнаўства ў дыялогу культур» мае на мэце распрацоўку «цэласнай тэарэтычнай канцэпцыі аб заканамернасцях і змястоўных сувязях сацыяльна значных падзей, з’яў і фактаў, актуалізаваных у беларускім літаратурным працэсе». Напрошваецца пытанне, паводле якіх крытэрыяў будзе вызначацца сацыяльная значнасць падзей і актуалізацыя іх у літаратурным працэсе. Не меншую цікавасць выклікае і цэласная канцэпцыя пра заканамернасці і змястоўныя сувязі. Што праўда, застаецца не да канца зразумелым, сувязі чаго з чым будуць даследаваны.
Шчыра спадзяюся, што самі прадстаўленыя даследаванні не маюць нічога супольнага са спосабам іх прадстаўлення і прадстаўленыя тут асцярогі былі перабольшаныя. Хоць некаторыя калектыўныя працы, выкананыя Інстытутам, не даюць цвёрдай упэўненасці ў гэтым. Дастаткова прыгадаць кнігу «Сучасная літаратура: каардынаты ідэйна-мастацкага пошуку», выдадзеную ў 2008 годзе. Каб не асабліва адхіляцца ад тэмы, але абгрунтаваць прывядзенне гэтай працы ў дадзеным кантэксце, падам толькі два сказы, якімі распачынаецца першы раздзел: «На сумежжы ХХ—ХХІ стагоддзяў каардынаты мастацкіх пошукаў у беларускай паэзіі вылучаюцца шырынёй тэматычных абсягаў, жанрава-стылявой і рытміка-інтанацыйнай разнастайнасцю, што дазваляе засяродзіць увагу на дзвюх асноўных мадэлях гарманічна-кантрастнага адлюстравання рэальнасці. У адной з іх перавага аддаецца гарманічнаму суладдзю думак і пачуццяў, у другой – пераважаюць кантрасна-вобразныя малюнкі навакольнага свету, драматызм і трагедыйнасць жыццёвых стасункаў».
Якім чынам рытміка-інтанацыйная разнастайнасць (фармальны бок), няхай і сярод іншых, можа дазволіць меркаваць пра мадэлі адлюстравання рэальнасці (змястоўны бок)?
Цяжка не звярнуць увагу і на тое, што сам артыкул выкананы ў духу савецкага выкрывальніцтва: ніякіх дакладных прыкладаў не прыводзіцца, але ўсе дакладна ведаюць, што аўтар меў на ўвазе.
У савецкія часы такі «разгром» меў бы пэўныя наступствы для «літаратараў» (дарэчы, літаратар – гэта пісьменнік, а не літаратуразнаўца, аднак дробныя прыдзіркі пакінем). У наш час публікацыя засталася незаўважанай.
У некаторай ступені таму, што практыка здаровай публічнай літаратурнай палемікі ў нас адсутнічае, а таксама з прычыны невыразнасці самой публікацыі. А пытанне дыягназу і лекаў для сучаснага літаратуразнаўства застаецца адкрытым.
