Яна — дзіця вялікай вайны, нарадзілася ў даўнюю пару масавых забойстваў, пра якія мы амаль нічога не ведаем. Яна — адна з апошніх сведак першага генацыду мінулага стагоддзя. Гэтая жанчына сядзіць перад намі ў сваёй інвалідным вазочку, усміхаецца нам, кажа пра Ісуса і аб армянскіх дзецях, якіх паліцыя сцябала бізунамі. Яна назірала за ўсім гэтым праз шчыліны дзвярэй свайго дома. Не кожны дзень можна сустрэць такога відавочцу чалавечай гісторыі. І на жаль, апошнія падобныя ёй людзі хутка ўжо сыдуць з жыцця.
На мінулым тыдні мяне адвезлі на сустрэчу з Яўнігай Салібян ў каліфарнійскі Мішні-Хілс, чые цёплыя вятры і пальмы чымсьці нагадваюць гарадок Айнтап, дзе больш за сто гадоў таму нарадзілася гэтая жанчына. Зараз Яўнігэ Салібян жыве ў доме для састарэлых, але ў яе бездакорная памяць, а таксама страшны шнар на назе, які яна паказвае без сарамлівасці. Гэта ад конскіх павадоў, на якіх яна вісела, пакуль ледзь не памерла ад кровастраты. Здарылася гэта падчас яе уцёкаў з роднай Арменіі. «Хашшш, хашшш, — кажа яна. — Такі быў гук, калі з мяне выцякала кроў». Я да гэтага часу памятаю гэта: «Хашшш, хашшш».
Факты пра армянскі халакост гэтак жа ясныя і рэальныя, як і пра больш позні халакост габрэяў. Але пра іх трэба казаць пастаянна, таму што турэцкая дзяржава па-ранейшаму адмаўляе халакост армян, настойваючы на тым, што асманскі ўрад не займаўся генацыдам, які забраў каля ста гадоў таму жыцці паўтары мільёнаў армянскіх хрысціянаў. Армянаў дзесяткамі тысяч секлі сякерамі, рэзалі нажамі і расстрэльвалі. Жанчын і дзяцей гналі на смерць у пустыні паўночнай Сірыі, дзе яны галадавалі, дзе іх гвалтавалі і па-зверску забівалі. Туркі выкарыстоўвалі прымітыўныя газавыя камеры, і гэты ўрок пазней засвоілі немцы. Вельмі хутка ў свеце ўжо не застанецца такіх людзей, як Яўнтгэ, каб распавесці гісторыю свайго жыцця.
Яна нарадзілася 14 студзеня 1914 ў сям'і Апоша Апашана, гандляра меддзю з Айнтапа. Гэты чалавек чытаў сваім пяцярым дзецям гісторыю Ісуса па вялікай Бібліі, трымаючы яе на каленях і седзячы разам з імі ў сябе дома на дыване. Яны, як і многія армяне, былі сям'ёй з сярэдняга класа.
У Апоша былі турэцкія сябры, і хоць Яўнігэ пра гэта не кажа, падобна, што ён гандляваў з Асманскай арміяй. Магчыма, менавіта гэта выратавала ім жыццё. Калі пачаліся першыя дэпартацыі, Апашаны заставаліся ў сваім доме; а генацыд доўжыўся да самых апошніх месяцаў той вайны, пачаўшыся амаль адразу пасля высадкі саюзнікаў на Галіпольскім паўвостраве.
Таму ў 1917 годзе туркі працягвалі спусташаць Айнтап, забіваючы і выганяючы армян. Менавіта тады трохгадовая Яўнігэ падышла да дзвярэй свайго дома, пачуўшы крыкі і плач.
«Гэта былі старыя драўляная дзверы, у іх былі шчыліны, і я глядзела ў гэтыя шчыліны, — узгадвае жанчына. — Звонку было шмат босых дзяцей, а турэцкія жандары гналі іх бізунамі па вуліцы. Некаторыя былі з бацькамі. Нам было забаронена перадаваць ім ежу. Турэцкая паліцыя збівала дзяцей бізунамі і вялікімі палкамі. Хто крычаць, хто плача — я да гэтага часу чую гэтыя крыкі як тады, калі глядзела праз шчыліны ў дзверы».
У першы год генацыду армян-бацькоў загінула так шмат, што сірот, якія натоўпамі блукалі па армянскай зямлі, туркі дэпартавалі ўжо пазней. Гэта як раз і былі тыя маленькія арыштанты, якіх бачыла Яўнігэ. Аднак Апашанам атрымалася дажыць да з'яўлення ва ўсходняй Турцыі французскай арміі пасля капітуляцыі асманаў. Але калі Мустафа Кямаль Атацюрк пачаў у сваёй краіне партызанскую вайну супраць французскіх захопнікаў, французы адступілі, і ў 1921 годзе выжылыя армяне беглі разам з імі ў Сірыю. Сярод іх была і сям'я Яўнігэ, якая выправілася ў шлях на двух колах, пагрузіўшы на іх свой скарб. Яны сталі аднымі з апошніх хрысціян, якія пакінулі родную Арменію.
«Мая сям'я размясцілася на двух колах. Я мянялася месцамі з бабуляй. Была ноч, мы ехалі над цяснінай, нашы коні спалохаліся, колы перакуліліся, і бабульку забіла жалезным прутам. Мяне скінула з моста, і я ўратавалася толькі дзякуючы конскім паводдзям, якімі мяне захліснула за нагу. Мяне выратаваў Ісус. Я вісела там, а з мяне выцякала кроў, вось так — хашш, хашш».
Яўнігэ паказвае страшны шнар на назе, які глыбока ўрэзаўся ў мышцы. Дзяўчынка два дні была без прытомнасці, а потым доўга папраўлялася ў Алепа, затым у Дамаску, і нарэшце ў прытулку ў Бейруце.
Яна распавядае, што ўсё сваё жыцьцё аддала Богу і мужу, перажыўшы ў 1953 годзе яшчэ адну трагедыю, калі адзін з яе сыноў загінуў у Ліване ў аварыі на дарозе. На фотаздымку, зробленым у момант прыезду ў Бейрут, відаць, што ў дзявоцтве Яўнігэ была вельмі прыгожай, і па яе словах, да яе многія спрабавалі заляцацца. Але яна аддала перавагу лысаму пратэстанцкаму святару па імені Вагран Салібян, у якога была цудоўная ўсмешка і чыё прозвішча перакладаецца як крыжык (салібі). «У яго не было валасоў на галаве, але затое ў яго быў Бог у сэрцы», — заяўляе мне Яўнігэ. Вагран памёр у 1995 годзе, 60 гадоў пражыўшы ў шлюбе, і жанчына ўжо страціла лік сваім праўнукам (іх цяпер па меншай меры 22). Яна шчаслівая ў сваім светлым армянскай доме для састарэлых.
«Нядобра жыць у далечыні ад сваякоў, але мне падабаецца гэтае месца. Тут у мяне вялікая сям'я». Па словах Яўнігэ, яна любіць Амерыку. Яе сям'я пераехала ў ЗША, калі ў Ліване ў 1976 годзе пачалася грамадзянская вайна. «Гэта свабодная краіна. Людзі прыязджаюць у Амерыку адусюль. Але чаму наш прэзідэнт мусульманін?»
Я спрабую пераканаць яе, што гэта няпраўда. Яўнігэ кожны дзень чытае Новы Запавет і ўвесь час кажа пра сваю любоў да Ісуса. Мне здаецца, што гэтая бабулька будзе паміраць з усмешкай. Я пытаюся яе, якія ў яе пачуцці да туркаў, якія спрабавалі знішчыць армян. Яна адказвае неадкладна: «Я малюся за Турцыю. Я малюся за турэцкіх кіраўнікоў, каб яны змаглі ўбачыць Ісуса. Ад Прарока Мухамеда застаўся толькі прах. А Ісус жывы, і ён на нябёсах».
Мяне ашаламляюць яе словы, але я раптам разумею, што чую голас не стогадовай бабулькі. Я слухаю трохгадовую армянскую дзяўчынку, бацька якой чытае Біблію, седзячы на падлозе свайго дома ў Айнтапе. Гэтая дзяўчынка глядзіць у шчыліны драўляных дзвярэй і бачыць, як падвяргаюць ганенням яе народ.
