Ад рэдакцыі. На дзейнасць беларускіх спецслужбаў з боку і ўладаў, і грамадзянскай супольнасці заўсёды было досыць нараканняў. А ў святле апошніх украінскіх падзей пытанне аб іх рэфармаванні паўстае яшчэ вастрэй. Наогул, Беларусь цяпер як ніколі мае патрэбу ў выпрацоўцы канкрэтных прапаноў рэформаў у самых розных галінах грамадскага жыцця, якія спрыялі б павышэнню канкурэнтаздольнасці беларускага грамадства. Ва ўмовах, калі спробы ўладаў мадэрнізаваць эканоміку і іншыя сферы правальваюцца адна за адной, становіцца ўсё больш важнай роля экспертнай супольнасці. На распрацоўку такіх прапаноў рэформаў накіраваны і новы маштабны праект РЭФОРУМ, які рэалізуецца BISS у падтрымку «Еўрапейскага дыялогу аб мадэрнізацыі» з беларускім грамадствам, пачатага Еўрапейскім Саюзам ў 2012 годзе.
Сёння пагаворым аб ўкраінскіх ўроках для рэфармавання сістэмы дзяржаўнай бяспекі. Сваё экспертнае меркаванне выказвае аналітык Андрэй Паратнікаў.
Падзеі ва Украіне прымушаюць звярнуць пільную ўвагу на сітуацыю са спецслужбамі ў Беларусі.
Да іх у прадстаўнікоў беларускай дэмакратычнай супольнасці ў цэлым дзве прэтэнзіі:
- Спецслужбаў занадта шмат, і яны занадта шматлікія;
- У іх, асабліва ў кіраўніцтве, высокі удзельная вага небеларусаў.
З першага робіцца заканамерная выснова, што ўсе існуючыя спецслужбы трэба зліць у адну. Гэта дазволіць пазбегнуць дублявання функцый і скараціць колькасць супрацоўнікаў спецслужбаў. Што азначае другое — пра гэта выразна не гаворыць ніхто. Але намёк зразумелы.
Спынімся на першым, арганізацыйным пытанні.
Цана здрады
Праблемы, з якімі сутыкнулася ў гэтай сферы цяперашняя кіеўская ўлада, схематычна могуць быць зведзены да наступнага пераліку:
- На працягу доўгага часу ў кіраўніцтве спецслужбаў прысутнічала расейская агентура;
- Праявіліся масавы сабатаж і здрада з боку супрацоўнікаў спецслужбаў, асабліва на ўсходзе краіны.
Вынік: ўцечка інфармацыі, якая выліваецца ў цяжкія страты з боку ўкраінскіх сілавікоў, якія былі задзейнічаныя ў антытэрарыстычнай аперацыі на Данбасе.
Другі, менш вядомы факт - гэта тое, што ўкраінская сістэма урадавай сувязі апынулася ўразлівай і не магла забяспечыць абароненасць інфармацыйных плыняў у пачатковы перыяд крызісу. Наколькі вырашана гэтая праблема цяпер — пытанне адкрытае. Нейкія меры, безумоўна прыняты, і вынікі адпаведна таксама можна назіраць.
Дастаткова адзначыць, што, па ўскосных прыкметах, украінскі бок пачала атрымліваць выведінфармацыю ад ЗША. Вашынгтон гатовы быў даць выведдадзеныя яшчэ не пазней сярэдзіны сакавіка. Аднак не мог гэтага зрабіць па прычыне адсутнасці надзейных каналаў сувязі і пагрозы ўцечкі інфармацыі.
Архітэктура ўкраінскіх органаў дзяржбяспекі да пачатку крызісу
Каб уяўляць сітуацыю лепш, варта спыніцца на архітэктуры спецслужбаў Украіны:
- Упраўленне дзяржаўнай аховы (УДА) - спецыяльны орган па ахове органаў дзяржаўнай улады і вышэйшых службовых асоб краіны, колькасць парадку 2700 супрацоўнікаў.
- Служба замежнай выведкі - адказвае за выведвальную дзейнасць у палітычнай, эканамічнай, вайскова-тэхнічнай, навукова-тэхнічнай, інфармацыйнай і экалагічнай сферах, колькасць - 4350 чалавек.
- Галоўнае ўпраўленне выведкі Міністэрства абароны - ажыццяўляе выведвальныя функцыі ў вайсковай, вайскова-палітычнай, вайскова-тэхнічнай, вайскова-эканамічнай, інфармацыйнай і экалагічнай сферах у інтарэсах ваеннага ведамства, колькасць засакрэчаная.
- Вайсковая служба правапарадку Узброеных сіл - спецыяльны праваахоўны орган, агульнай колькасцю да 1,5% ад колькасці войска (прыкладна да 2300 чалавек). Выклікае цікавасць, бо на яе ўскладзеныя ў тым ліку і функцыі супрацьдыверсійнай і антытэрарыстычнай барацьбы. Ва ўмовах Украіны — больш чым актуальна.
- Дзяржаўная служба спецыяльнай сувязі і абароны інфармацыі Украіны (ДСССАІ) - тэхнічная спецслужба пры прэзідэнце, на якую ўскладзеныя функцыі правядзення палітыкі ў сферы абароны дзяржаўных інфармацыйных рэсурсаў, забеспячэння работы урадавай сувязі, нацыянальнай сістэмы канфідэнцыйнай сувязі, крыптаграфічнай і тэхнічнай абароны інфармацыі. Лімітавая колькасць, уключна з войскамі ўрадавай сувязі - 7220 чалавек. Плюс, у падпарадкаванні ДССССАІ знаходзіцца 16 прадпрыемстваў.
- Служба бяспекі Украіны - вядучая спецслужба, якая забяспечвае дзяржбяспеку, асноўны пераемнік КДБ УССР. І самая шматлікая з украінскіх спецслужбаў — 33 500 супрацоўнікаў.
Да чаго ўвесь гэты пералік? Падкрэслім: у перыяд сваёй незалежнасці Украіна ў цэлым была даволі дэмакратычнай краінай. Месцамі (напрыклад, у Крыме) нават занадта дэмакратычнай. Што не перашкодзіла ёй стварыць разгалінаваную структуру спецслужбаў. І дастаткова шматлікую.
Лічбы пададзеныя нездарма: колькасць структуры вызначаецца аб'ёмам ўскладзеных на яе функцый і выкананых задач. Безумоўна, спецслужбы не пазбягаюць бюракратыі. І, як кожная бюракратычная машына, з часам разрастаюцца за кошт структурных падраздзяленняў, патрэба ў якіх, кажучы мякка, не відавочная.
Але не варта пры гэтым забываць, што існуюць функцыі, якія спецслужбы выконваюць незалежна ад памеру сваіх краін. І з чаго б гэта ў малых краінах для выканання такіх функцый патрабавалася менш персаналу? У такой сітуацыі менш людзей - менш эфектыўнасці.
З нейкага моманту ўзнікае пытанне: а ці варта гэтым кірункам займацца наогул? Многія малыя краіны НАТА, па сутнасці, пераклалі асноўныя выведвальныя функцыі на буйныя дзяржавы блоку, задавальняючыся тым, што атрымліваюць па абмене інфармацыяй, і некаторымі функцыямі палітычнай выведкі.
Высновы для Беларусі
У часе падзей, якія адбыліся пасля ўкраінскай рэвалюцыі, высветлілася, што СБУ практычна недзеяздольная, бо перапоўненая замежнай агентурай. Мелі месца факты здрады сваіх жа таварышаў па службе, якія прывялі да страт з боку дзяржбяспекі. Мяркуючы па сітуацыі з урадавай сувяззю, не лепш сітуацыя і з ДСССАІ.
Фактычна на пачатак крызісу захавалі дзеяздольнасць толькі замежная і вайсковая выведкі, Упраўленне дзяржаховы.
Асобна варта адзначыць, што аб'ектыўна кожная з украінскіх спецслужбаў перакрывала збольшага кампетэнцыю іншых. Асабліва ў частцы выведкі і контрвыведкі. Уяўляецца, што ніякага глыбокага сэнсу першапачаткова ў гэтым не было. Проста так склалася. І гэта ва ўмовах першапачатковага крызісу СБУ ў пэўнай ступені выраўняла сітуацыю. А вось там, дзе такога «нахлёсту» функцый не было, сітуацыя была нядобрай: прыклад ДСССАІ паказальны.
Але дзеля аб'ектыўнасці варта адзначыць, што заўсёды ёсць задачы, для вырашэння якіх ствараць паралельныя структуры занадта дорага, а часам і немагчыма. І гэта тое тонкае месца, якое можа «парвацца».
З гэтага вынікае першая выснова: там, дзе дубляванне функцый у сферы дзяржаўнай бяспекі не цягне значных выдаткаў і маецца кадравы рэзерв для камплектавання некалькіх ведамстваў, якія працуюць паралельна, гэта трэба рабіць.
У першую чаргу, гаворка ідзе аб агентурнай выведцы, контрвыведцы, барацьбе з тэрарызмам і экстрэмізмам, супрацьдыверсійнай дзейнасці. Тэхнічныя кірункі (спецсувязі, стратэгічная радыёэлектронная выведка) для сярэдняй небагатай краіны тыпу Беларусі, мабыць, могуць апынуцца непад'ёмнымі для дублявання некалькімі структурамі ў сілу матэрыяльных фактараў і адсутнасці неабходнай колькасці спецыялістаў.
А далей уявім, што ва Украіне спраўдзілася б мара часткі нашых дэмакратаў і была б створана адна, пажадана маленькая, спецслужба. Што б было ў такой сітуацыі? Хутчэй за ўсё, Украіны ўжо б не было.
І мы прыходзім да другога высновы: фрагментацыя спецслужбаў, нягледзячы на тое, што патрабуе павелічэння фінансавання (хаця б на ўтрыманне адміністрацыйнага апарата) дазваляе забяспечыць устойлівасць сістэмы дзяржбяспекі перад тварам агентурнага ўздзеяння варожых дзяржаў.
Кажучы прасцей, замежны агент ўплыву, які стаіць у кіраўніцтве важнага органа - тавар адзінкавы. Яго ўкараненне і прасоўванне - складаны шматгадовы і затратны працэс. Чым больш спецслужбаў, тым надзейней для краіны. Як гэта ні парадаксальна гучыць.
У ходзе баявых дзеянняў на ўсходзе Украіны вызначыліся падраздзяленні Упраўлення дзяржаховы. Асабліва снайперы. Менавіта яны, дэсантаваўшыся з верталётаў, «падчысцілі» шэрагі тэрарыстаў у Славянску.
І тут ідзе выснова трэцяя: у кожнай спецслужбе павінен быць свой сілавы блок. З абавязковым уключэннем снайпераў, прычым добра экіпіяваных. Мяркуючы па ўсім, ва ўсёй Украіне толькі ў снайпераў УДА былі магчымасці вядзення бою ў начных умовах. Астатнія сілавыя структуры толькі цяпер пачалі вырашаць пытанні з закупкі буйнакаліберных вінтовак і прыстасаванняў для начной стральбы.
Не варта забываць і такую любімую у асяроддзі беларускіх дэмакратычных актывістаў тэму, як люстрацыі. У Беларусі гэта слова ўстойліва асацыюецца з групавой адказнасцю. Падобна на тое, аналагічна ўспрымалася яно і ва Украіне. Да чаго прывёў роспуск «Беркута» — вядома. Потым падраздзяленне аднавілі і жадаючыя змаглі працягнуць службу. Але ў многіх рэгіёнах было ўжо позна.
Выснова чацвёртая: адказнасць, у тым ліку і палітычная, можа быць толькі індывідуальнай за канкрэтныя персанальныя правіннасці, але ніяк не групавой, калі ўсе адказваюць за правіны некаторых.
Не трэба секчы з пляча
Падводзячы вынік, можна сказаць наступнае. Дыскусіі аб скарачэнні колькасці беларускіх спецслужбаў недальнабачныя. Варта весці гаворку аб пераразмеркаванні рэсурсаў (чалавечых і фінансавых) усярэдзіне сістэмы для больш поўнага выканання іх функцый. Дарэчы, колькасць беларускіх спецслужбаў засакрэчаная, і разважаць у катэгорыях «многа-мала» для людзей з па-за гэтай сферы наогул недарэчна.
* * *
Андрэй Паратнікаў
Нарадзіўся ў 1978 у Бабруйску. Пасля юрыдычнага факультэта БДУ працаваў у следчых органах МУС і страхавым бізнэсе. У студзені 2011 заснаваў аналітычны праект Belarus Security Blog.
