Рэпутацыю жорсткага крытыка створанай Уладзімірам Пуціным у Расіі палітычнай сістэмы гісторык Юрый Фельшцінскі, які жыве ў ЗША, набыў пасля выхаду ў свет кнігі «ФСБ падрывае Расею», напісанай ім у суаўтарстве з Аляксандрам Літвіненкам. Распачатую расследаваннем прычын выбухаў жылых дамоў у 1999 тэму Фельшцінскі развіў у наступнай працы — напісанай у суаўтарстве з палітолагамі Уладзімірам Прыбылоўскім кнізе «Карпарацыя: Расія і КДБ у часы прэзідэнта Пуціна».
У інтэрв'ю Радыё Свабода Юры Фельшцінскі адказвае на пытанні пра тое, як развіццё падзей ва Украіне ў апошнія паўгода паўплывала на характар пуцінскага рэжыму:
— Прынамсі з сакавіка ініцыятыва ў палітычных дзеяннях, якія мы назіраем, належыць расійскаму боку, як бы гэтыя дзеянні ні называліся: агрэсіяй або вызваленчай місіяй. А ўвесь астатні свет сутаргава спрабуе зразумець, як рэагаваць на гэтыя дзеянні Масквы. Таго, з чым мы зараз сутыкнуліся, Еўропа ніколі не бачыла з 1945 года; у сітуацыі, калі адна еўрапейская дзяржава адхоплівае ў суседа частку тэрыторыі, Еўропа ўжо даўным-даўно забылася. Як усе гэтыя падзеі ўплываюць на сам рэжым Пуціна? У першую чаргу — вельмі моцна зрушылася планка дапушчальных дзеянняў. Мы цяпер глядзім на расійскія праблемы, якія раней нам здаваліся глабальнымі, як на нейкія дробязі, якія суправаджаюць сур'ёзныя змены расійскай палітыкі ў адносінах да ўсяго свету.
Усе гэтыя гады — пачынаючы дзесьці з 1989 года, а ўжо тым больш з 1991 года — Расія стратэгічна разгарнулася ў бок цывілізаванага свету. Савецкі Саюз, які ніяк нельга было аднесці да цывілізаваных краін, пад Гарбачовым, а потым і Расія — разгарнуліся да Еўропы і спрабавалі стаць часткай еўрапейскай цывілізацыі. Гэты перыяд працягваўся прыкладна да 2000 года — з рознымі агаворкамі, прыпынкамі, канфліктамі, Расія, тым не менш, бачыла сябе часткай еўрапейскай цывілізацыі. Пасля 2000 года скептыкі накшталт мяне пачалі біць трывогу ў сувязі з тым, што да ўлады ў Расеі прыйшоў былы супрацоўнік КДБ. Гэтыя скептычныя ацэнкі аказаліся справядлівымі, больш за тое — яны нават аказаліся ў нейкім сэнсе заніжана справядлівымі, рэальнасць аказалася горшай, чым самыя дрэнныя асцярогі.
Сёння Пуцін ўжо не ставіць перад сабой задачу сядзець за агульным сталом з лідарамі еўрапейскіх дзяржаў і цывілізаванага свету. Яго задача — размаўляць з усім светам з пазіцыі сілы, і ў гэтым сэнсе Пуціну ўвогуле пляваць на тое, ці застаецца ён чальцом групы дэмакратычных лідараў ці не. Зразумела, што пакуль гаворка не ідзе аб адкрытай, глабальнай вайне, з Пуціным будуць сустракацца і размаўляць, але за агульны стол сяброў, якія ўсміхаюцца адзін аднаму, расейскага лідара, вядома, ужо не пасадзяць. І ў гэтым сэнсе, на жаль, Пуціну таксама няма чаго губляць. Цяпер ён можа сабе дазволіць размаўляць з Еўропай і з ЗША натуральнай для яго мовай — гэта, на жаль, мова не моцна адукаванага афіцэра КДБ.
— Калі так, скажыце, што адыграла вялікую ролю ў стратэгічнай змене палітыкі Расеі? Украінскі крызіс — гэта вынік сітуацыйнай рэакцыі крамлёўскай эліты на развіццё падзей у суседняй краіне ці гэта ўсё ж такі ў большай ступені лагічны вынік мутацыі, змяненняў пуцінскага рэжыму?
— Па-першае, я думаю, што мы павінны забыць пра эліту ў Расіі. У перыяд яшчэ да 2004 года можна было падазраваць, што нейкая новая эліта ў Расіі сфармавалася, і гэтая эліта як-ніяк мае дачыненне да кіравання дзяржавай. Цяпер ужо зразумела, што ніякай эліты няма. Ёсць дастаткова жорстка адбудаваная вертыкаль улады. У канцы 15-гадовага шляху ўсё, што мы маем у Расіі, — гэта дыктатура. Гэта дыктатура не сталінскага тыпу, а хутчэй мяккая дыктатура фашысцкага тыпу, як пры Мусаліні або раннім Гітлеру. Дыктатура пры адчыненай мяжы — а пры Сталіне межы былі зачыненыя, пры рынкавай эканоміцы — а пры Сталіне ніякай рынкавай эканомікі не было, без канцэнтрацыйных лагераў, без масавых палітычных рэпрэсій. Але гэтая мяккая дыктатура ў любы момант можа ператварыцца і ў больш жорсткую дыктатуру — проста па законах жанру.
— Калі вы кажаце пра фашызм, што вы ўкладаеце ў гэтае паняцце? Карпаратыўны лад грамадства, унутраная схема яго арганізацыі па італьянскім або нямецкім прыкладах сярэдзіны ХХ стагоддзя?
— Я прывёў у прыклад Мусаліні і Гітлера, бо выбудаваныя імі схемы кіравання грамадствам — два класічныя віды фашызму. Трэба разумець, што ў пачатку Вялікай Айчыннай вайны, пакуль Другая сусветная вайна з такой пасіўнай фазы 1939—41 гадоў не перайшла ў самую актыўную і страшную фазу, многія цалкам абгрунтавана лічылі, што фашызм — досыць выгадная форма кіравання дзяржавай. Германія ў 1938—39 гадах змагла адрадзіцца як моцная дзяржава, як імперыя, і пераважная большасць немцаў цалкам вітала такі паварот. Да таго часу, пакуль не пачынаюць забіваць цябе, да таго часу, пакуль не пачынаюць гінуць твае дзеці, дробныя пераможныя войны насельніцтвам успрымаюцца станоўча, так уладкаваны чалавек. Так што таму, што маленькія пераможныя войны з пункту гледжання піяру прыносяць Пуціну суцэльныя перамогі, здзіўляцца не трэба. Гэта роўна той пачатковы перыяд агрэсіі, экспансіі, праз які праходзілі і Італія, і Нямеччына. Калі прынц Чарльз і Хілары Клінтан — дэмакратычны, мяккі палітычны лідар па амерыканскіх стандартах — параўноўваюць Пуціна з Гітлерам, паверце, гэта вельмі сур'ёзны індыкатар таго, што Захад разумее, пра што ідзе гаворка. Гэтая праблема, свядома ці неўсвядомлена, але павінна быць светам вырашана — таму што калі яна не будзе вырашана на самым пачатковым этапе свайго ўзнікнення (скажам, так, на этапе 1938), то яе праз год давядзецца вырашаць на этапе 1939 года, а яшчэ праз два-тры гады давядзецца вырашаць ужо на этапе 1941 года.
— Я вярну вас да пытання аб унутранай логіцы развіцця пуцінскага рэжыму…
— У асноўным і ў вялікай ступені Расіяй кіруюць альбо былыя супрацоўнікі КДБ (тыпу Пуціна, Сяргея Іванова, Віктара Іванова, Ігара Сечына), альбо людзі, якія з-за ідэалагічных меркаванняў (як Рагозін), або з-за сяброўскіх адносін (як Мядзведзеў ), або з-за фінансавых меркаванняў цяперашні расейскі рэжым падтрымліваюць, думаю, толькі цяпер, у 2014 годзе, яны нарэшце разумеюць, для чаго быў ўвесь перыяд з 1991 года — увесь гэты перыяд, з іх пункту гледжання, быў падрыхтоўчым для новага этапу, які пачаўся з анексіі Крыма. Нават расійска-грузінская вайна 2008 была «падрыхтоўчай спробай» — з аднаго боку, расійскіх сілаў, а з іншага боку, праверкай таго, як Захад адрэагуе на выкарыстанне Расіяй свайго войска за мяжой, адказам на пытанне, прыме па змоўчанні Захад вынікі гэтай вайны або не прыме. Захад дазволіў расійскай арміі весці агрэсіўныя дзеянні (я кажу гэта безадносна палітычных, эмацыйных, нацыянальных сімпатый, безадносна таго, наколькі мела або не мела рацыю Грузія ў абхазскім і асецінскім пытанні) — і нічога не змянілася. І вось тое, што пасля 2008 года ў адносінах паміж Расіяй і Еўропай, Расіяй і ЗША нічога не змянілася, для Пуціна, вядома, стала сур'ёзным указаннем на тое, што можна рухацца далей. І цяпер наступіла чарга Украіны. Напэўна, падзеі на Майдане, уцёкі Януковіча справакавалі гэты канфлікт. Але я абсалютна перакананы, што ў Крамлі ёсць нейкі агульны стратэгічны план, можа быць, нават не план, а нейкая філасофская канцэпцыя. Сутнасць яе зводзіцца да таго, што людзям у Крамлі нарэшце стала зразумела, навошта ўсе гэтыя гады яны цярпелі, прыніжаліся перад алігархамі, усміхаліся дэмакратам, і сваім, і замежным. Падпарадкаваўшы сабе краіну — прычым Расія падпарадкаваная і з пункту гледжання палітыкі, і з пункту гледжання эканомікі, і з пункту гледжання знішчэння інструментаў, якія могуць супрацьстаяць улады, накшталт інстытута свабоднай прэсы, — яны скончылі падрыхтоўчы перыяд. Цяпер пачынаецца новы этап: Расія спрабуе вярнуцца сабе тыя тэрыторыі, якія калі-небудзь належалі Савецкаму Саюзу або Расійскай Імперыі.
Калі Пуцін стаў гаспадаром Крыма, то з усіх бакоў, і з Амерыкі, і з Еўропы, яму былі дасланыя сігналы: скажыце, што на Крыме ўсё канчаецца, і мы будзем жыць па-старому. Але Пуцін такой заявы не зрабіў — наадварот, ён стаў казаць аб Наваросіі, аб выпраўленні гістарычнай несправядлівасці 1991 года. Так што пачаты ў сакавіку 2014 года канфлікт — гэта сур'ёзна і надоўга. Ніякую тэрытарыяльную праблему (за выключэннем, можа быць, крымскай, бо на паўвостраве стаяў сур'ёзны расійскі гарнізон і там з ваеннага пункту гледжання, уласна, не шмат што трэба было рабіць) хутка і бяскроўна не вырашыць, мы гэта бачым па гісторыі з Луганскай і Данецкай «народнымі рэспублікамі».
Паколькі Пуцін, я думаю, доўга аналізаваў сітуацыю з пункту гледжання рэакцыі краін, адзін момант для яго стаў галоўным. Гэты момант заключаецца ў пазіцыі прэзідэнта ЗША. Прэзідэнт Абама ў свой час прыйшоў да ўлады для таго, каб скончыць дзве вайны: у Афганістане і ў Іраку. Уласна кажучы, гэтыя задачы для прэзідэнта Абамы былі галоўнымі. І калі ён пераабраны на другі тэрмін, Пуцін зразумеў, мне здаецца, што ў яго ёсць яшчэ чатыры гады для вырашэння знешнепалітычных праблем Расіі. Таму што наступны амерыканскі прэзідэнт — незалежна ад таго, ці будзе гэта дэмакратычны прэзідэнт або рэспубліканскі, — безумоўна, зойме ў дачыненні да Расеі больш жорсткую пазіцыю.
— Зразумела, што такога роду аперацыі, як крымская, патрабуюць унутранай кансалідацыі рэжыму і, з іншага боку, самі вядуць да павышэння мабілізацыйнай гатоўнасці грамадства. Пуцінскі рэжым, па вашых ацэнак, стаў унутрана мацнейшым за апошнія паўгода?
— Я ніколі не адносіўся да крытыкаў рэжыму, якія лічылі, што пуцінскі рэжым хутка абрынецца, што ён не можа доўга праіснаваць так, як ён існуе, што Пуціну засталося, як палітычнаму дзеячу, жыць некалькі месяцаў, максімум год. Я заўсёды лічыў, што пуцінскі рэжым — гэта надоўга. Але вось зараз я лічу, што гэты рэжым, можа быць, — і ненадоўга, менавіта таму, што Пуцін пачаў актыўныя агрэсіўныя знешнепалітычныя дзеянні. Зразумела, што пуцінскі рэжым не мог абрынуцца без ціску звонку, і зразумела было, што гэтага ціску звонку можа не быць, бо навошта ж ціснуць на Расію, дзе прэзідэнтам з'яўляецца, у прынцыпе, дастаткова прагрэсіўны, праеўрапейскі, амерыканскі палітычны дзеяч, калі параўноўваць яго з усімі папярэднімі? Пуцін, вядома, ніколі не быў дэмакратам з пункту гледжання Захаду, але ён быў цалкам нармальным партнёрам, з якім можна было размаўляць. З часам у Расеі праз вертыкаль улады створана сістэма, пры якой жыццё насельніцтва краіны адарвана ад дзеянняў Крамля — як пры савецкай уладзе. Пуцін, уласна, вярнуўся да гэтай савецкай сістэмы — калі Крэмль кіруе Расеяй, а ўсё астатняе насельніцтва да гэтага працэсу дачынення не мае.
Я не адважыўся лічыць, што Украіна — слабы праціўнік, які хутка здасца. Спроба маментальна стварыць так званую Наваросіі захлынулася. У той жа час слова «хутка» таксама трэба ставіць у двукоссі, таму што сусветныя войны ў фармаце месяцаў не аналізуюць, кожны дзень войны не прыносяць сур'ёзных стратэгічных зменаў у расстаноўцы сіл. Тое, што бачу ў апошнія месяцы з боку — расійскае кіраўніцтва робіць шмат-шмат розных маленькіх крокаў, якія паказваюць на адзіны глабальны, стратэгічны кірунак: краіна рыхтуецца да вайны. Якімі сіламі і якім коштам будзе праводзіцца гэтая вайна — мы зараз не ведаем. На жаль, паколькі ў Расіі няма інструментаў свабоднай прэсы, мы не можам даведацца, як на самай справе насельніцтва сёння ставіцца да Пуціна і да таго, што адбываецца. Можна даваць якія заўгодна зараз лічбы — 86 працэнтаў падтрымкі, 75 працэнтаў падтрымкі, але ім нельга верыць.
