На 500-я ўгодкі Аршанскай бітвы.
Гайнаўскі касцёл на малюнку Напалеона Орды (1876).
Гайнаўскі касцёл на фота 1890.
Месца, дзе стаяў касцёл. 2013. Здымак radzima.org.
Рэшткі старажытных могілак. Ці не тут пахавалі двух Станіславаў, якія загінулі пад Оршай? Здымак radzima.org.
Здымак radzima.org.
У 1975 годзе, на пачатку верасня, нас, навучэнцаў Мінскага архітэктурна-будаўнічага тэхнікума, адправілі на ўборку бульбы. У прыватнасці нашую групу — пад Лагойск, у вёску Гайна. Месцазнажоджанне вёскі надзвычай прыгожае — «Беларуская Швейцарыя»: яры і пагоркі. Размясцілі нас па вясковых хатах: дзе па два, а дзе і па тры чалавекі. Пасля засялення сабраліся ў цэнтры вёскі, і ўсе пачалі хваліць сваё месца засялення: «У нашай бабкі ёсць тэлевізар!»— кажа Галя Сазонава. «Фігня ваш тэлевізар! А ў нашай бабкі — цэлы цэбар самагонкі пад ложкам!» — хваліцца аднагрупнік, з якім я засяліўся разам.
Дык вось
у цэнтры вёскі былі ці то нейкія руіны, ці то вясковая звалка — усё зарасло крапівой, дзядоўнікам, чартапалохам ды чарнобылем.
Гэтая жахлівая карціна была бачная і з вакон нашай хаты.
— А чаму ніхто не прыбірае гэтае смецце ў цэнтры вёскі?—пытаю ў гаспадыні.
— Гэта — руіны нашага касцёла. Разбураны ў апошнюю вайну.
Як я зразумеў, да разбурэння касцёла мелі дачыненне партызаны, але ж гэта была вайна. У немцаў, нібыта, быў тут апорны пункт.
Здзівіла мяне тады адна акалічнасць. У тыя гады нам усім убівалі ў галаву: каталік ёсць паляк. А тут мне апавядаюць, што пад час вайны гаспадыня і яе дачка хадзілі ў касцёл Св. Алены і Сымона ў Мінску, і набажэнства там пры немцах вялося на беларускай мове. Яны маюць такія малітоўнікі і цяпер (1975 г).
Пасля сканчэння тэхнікума па «усесаюзным» размеркаванни я трапіў на 15 гадоў у г. Вентспілс (Латвія), працаваў прарабам і начальнікам участка, вучыўся вячэрне ў Рыжскім політэхнічным інстытуце. Не да краязнаўства было!
У 1993-м, хоць і здаў іспыты па латышскай мове, аднак не схацеў быць эмігрантам, вярнуўся дадому, у Глыбокае. Працы па спецыяльнасці знайсці не мог… А я думаў, што з маім рэзюмэ ў працоўнай кніжцы (інжынер геадэзіст, майстар, прараб, начальнік участка) і тузінам удзячнасцяў, запісаных там — знайду працу без праблемаў. Аднак, не!
На кожным прадпрыемстве адзел кадраў казаў: «Так, нам патрэбны майстар». І штораз мне задавалі адно і тое пытанне: «Скрабатун? Гэтай той, што піша ў раёнцы пра гісторыю Глыбокага?»
— Так.
— Чыталі… Мы вам патэлефануем.
Але ніхто не тэлефанаваў… І я зразумеў, што такіх «разумных» на працу не тое што майстрам, нават грузчыкам ці дворнікам не возьмуць. Заставалася жыць толькі за выпадковыя заробкі. Аднойчы глыбоцкі музей замовіў у мяне мапу Глыбокага на 1930 г. (то бок за «польскім часам»). Чарціць мапы я любіў. Адну такую начарціў для Глыбоцкага райпаліўзбыта яшчэ ў 1975-м, дзе пад час вакацыяў падпрацоўваў грузчыкам. Вісела яна на сцяне канторы і кіроўцы, якія вазілі паліва, ведалі куды ехаць. Дык прыехалі глыбоцкія міліцыянты — канфіскавалі! Сакрэтна! А я тую мапу намаляваў па памяці, бо абышоў і аб’ехаў на ровары ўсё Глыбокае: запамінаў візуальна ўсе адлегласці, прапорцыі і звіліны вуліцаў. Чарціў, заплюшчваў вочы і пракручваў у памяці візуальна ўсе адлегласці і павароты… Потым, праз колькі гадоў, як усё «рассакрэцілі» і я ўбачыў мапу Глыбокага на пошце не мною накрэсленую і з масштабам, то я быў у шоку — адзін у адзін!
З вялікім энтузіязмам узяўся я складаць для музея мапу з польскімі назвамі вуліц. А я іх ведаў з дзяцінства, як з царскімі, так і з польскімі — сусед 1907 г.н. апавядаў. Аднак, як жа называлася за «польскім часам» вуліца Маякоўскага? Халера! Трэба кагосьці запытацца! Параілі мне спадарыню Ганну Казлоўскую, якая і жыве на той вуліцы. Завітаў!
— Маякоўскага? Понятовскего!— у польскім вымаўленні паведамляе сп-ня Казлоўская.
І тут яна адчыняе куфар і дастае «плян» са сваім зямельным надзелам, купленым за грошы, што яе браты зарабілі ў Швейцарыі.
Чырвоныя пячаткі «мяста Глэмбоке», подпісы каморнікаў і архітэктара… Бачу назовы тагачасных вуліцаў: Радзівіловска (цяпер Кірава), Гімназіяльна (частка сённяшняй вул. Дзяржынскага), Крулевска (Каралеўская, але хіба што ад назвы станцыі Крулеўшчына)… Нават не падазраваў, што сённяшняя вуліца Дзяржынскага пры паляках існавала, але ж — «плян»…
— Па польску чытаеш?— пытае Ганна Казлоўская.
— Чытаю, але на аснове ведання беларускай мовы. Калі слова не зразумелае — заглядваю ў слоўнік.
— То бяры, дару! Ксёндз некалі загадаў ачысціць гарышча касцёла ад старых кніг — іх раздавалі на распалку печаў. І я ўзяла, але паклала ў куфар…
Тытульнага ліста ў кнізе не было і невядома хто яе аўтар. Першая я ж ацалелая старонка пачынаецца загалоўкам «Opisanie powiatu Borysowskiego».
Дома пачаў гартаць старую, пакрытую пацінай часоў, кнігу. Яна не тое што цалкам польскамоўная. Ёсць цэлыя тэксты (прымаўкі, народныя песні) па-беларуску, але польскай лацінкай.
У раздзеле «Kościoły rzymsko-katolickie», у тэме Hajeński (касцёл) чытаю такі тэкст: «Парафіяльны касцёл належыць да гістарычных помнікаў у краю.
Гэта адзін з сямі касцёлаў, якія Уладзіслаў Ягайла заклаў у прасоўванні веры святой на Літве.
Фундацыю касцёла ў Гайне нашы хранікёры, а менавіта Стрыйкоўскі, Бельскі, Мехавіта называюць пад 1387 годам. Кромер адносіць да 1386. Першапачаткова ён быщ пабудаваны з дрэва і колькі вякоў прастаяў. Заснаваная парафія адразу не была значнай, але ў хуткім часе сталася багатай. Таму што
Аляксандр Вітаўт в(ялікі) к(нязь) літ(оўскі) да фундушу Уладзіслава Ягайлы дадаў значны маёнтак, званы Кацелі.
У хуткім часе новы выпадак усвенціў памяць святыні і павялічыў фундуш пробашчаў.
У 1514 годзе па бітве пад Оршай, Жыгімонт І з Барысава прыйшоў да Гайны, як найбліжэйшайга касцёла, для складання Богу ўдзячнасці, з войскам, з высокімі панамі і палоннымі. Тры дні кароль тут адпачываў і адбываў жалобнае набажэнства ды пахаванне двух слуг сваіх Станіслава Аарона, і Станіслава Ніскоўскага, целы якіх прывезлі з-пад Оршы;
нарэшце надаў плябаніі свае каралеўскія грунты, праз што значна пашырыў разлегласць зямель і павялічыў фундуш касцёла, з абавязкам, каб у памяць таго подзвігу пробашчы штомесяц правілі адну імшу аб Нараджэнні Найсвяцейшай Панны Марыі са згадкай імёнаў двух Станіславаў, што ў бітве палеглі; нарэшце пакінуўшы дары ў касцёле, кароль падаўся да Вільні.
Той прывілей цікавы, на латыні пісаны, датаваны праз Жыгімонта ў Гайне 1514 годам у нядзелі першай па фэсце Узвышэння Крыжа Святога, знаходзіўся колькі гадоў у гайнаўскім архіве. У астатніх гадах мінулага стагоддзя (кніга выйшла ў 1847 г,— заўвага У.С.), пробашч гайнаўскі кс. Тышкевіч, пастанавіў касцёл першапачатковай фундацыі, які ўжо валіўся, замяніць мураваным. Задумаў аб гэтым шчыра, пачаў матэрыялы завозіць; але яму смерць тую чыннасць перарвала, наступнік яго кс. Цыдзік, задуму свайго папярэдніка выканаў.
Стараннем, коштам і працай гэтага пабожнага пробашча, паўстаў у 1789 годзе цудоўны мураваны касцёл у Гайне.
З фундушаў, якія належалі да гайнаўскага касцёла, маёнтак Кацелі быў яшчэ даўней на мінскай капітуле ўзяты ў зварот, а капітула пробашчам выплаціла пэўны даход. У 1833 годзе цэлы фундуш, з грунтаў наданых праз Уладзіслава Ягайлу і Жыгімонта І, і з юрысдыкі гайнаўскай, якая мела адзінаццаць хатаў, перайшлі да скарбу. Цяпер гайнаўская парафія налічвае 5.415 душаў, у штаце да 3-га класа залічанай. У гайнаўскім касцёле на год ёсць колькі фэстаў.
Дзве імшы чытаюцца штотыдзень за душу К-зя Літоўскага Аляксандра Вітаўта, што ёсць запісана ў абавязках касцёльных».
Натуральна, што часы інтэрнету высвеліць аўтара кнігі «Opisanie powiatu Borysowskiego» не скадае цяжкасцяў — ім быў граф Яўстах Тышкевіч,
кніга выдадзеная ў Вільні ў 1847 годзе.
Бачыў сёлета ў Бычках мастака Міколу Купаву… — А ці ведаеце Вы, што ў Гайне пад Лагойскам былі пахаваныя два героі бітвы пад Оршай?— пытаю ў сп. Міколы. — Станіслаў Аарон і Станіслаў Ніскоўскі.
— Чуў, і пэўна ад вас некалькі гадоў таму!— кажа спадар Купава. — Напярэдадні 500-х угодкаў Аршанскай бітвы было б цікава даведацца аб гэтай падзеі больш дэталёва.
Што ж да угодкаў Аршанскай бітвы яшчэ больш за месяц і можна падумаць як годна ўшанаваць памяць двух Станіславаў.
* * *
Уладзімір Скрабатун
краязнаўца, рэдактар незалежнай газеты «Вольнае Глыбокае», сталы аўтар НН. Жыве ў Глыбокім.
