Аматарам калупацца ў чужым нацыянальным паходжанні прысвячаецца
Выпадкова натрапіў на чарговае шоу, з тых, якімі без пачуцця меры і густу атручвае гледачоў дзяржаўнае расійскае тэлебачанне. Усе яны на адзін твар, нават удзельнікі адны і тыя ж, мяняюцца толькі назвы. Тое, што з невядомай прычыны стрымала палец ад націскання наступнай кнопкі, называлася «Универсальный артист».
Уласна кажучы, прычына была — «Хава нагіла»…
«Ларыса, — пытаецца вядучая шоу, — адкуль гэта ў цябе? Адкуль такое пранікненне ў габрэйскую душу?» — «А ты не ведаеш?» — Доліна пакусвае губы, нервова кідае позіркі некуды ў нябачную столь. «Я дык ведаю, — вядучая загадкава ўсміхаецца, — але трэба, каб ведалі ўсе». — «Так, я габрэйка. Маё сапраўднае прозвішча Кудэльман…»
Зала ўзрываецца воплескамі…
«А Доліна скуль?» — «Гэта прозвішча маці. Дарэчы, таксама габрэйскае… Калі пачынала, мне параілі змяніць прозвішча…»
Зала ўзрываецца воплескамі. Да допыту далучаецца нехта з журы.
«А вось Кабзон не мяняў». — «Кабзон — гэта нешта звонкае, пасуе спеваку. А Кудэльман гучыць непрыгожа…»
Зала ўзрываецца воплескамі.
Некалькі доўгіх хвілін усё журы расказвае пра свае габрэйскаія карані. Асабліва лютуе Надзея Бабкіна. З чаго, урэшце, усе даведваюцца, што паходжаннем яна нібыта з нейкага габрэйскага казацтва, а зараз знаходзіцца ў цесным сваяцтве з цёткамі… Забыўся на імёны, што назвала, нешта накшталт Сары і Цылі, жывуць у Данецку. Апошняе вымаўляецца з такім натуральным націскам, што мімаволі цёткі Сара і Цыля ўяўляюцца ратавальніцамі «русского мира». Вядома, на чале яўрэйскага казацтва…
Зала ўзрываецца воплескамі.
Але памяць прагне цішыні.
…Яна была вельмі цяжкой, тая цішыня, у якой прагучала аднойчы: «Да таго ж прозвішча не зусім прыгожае, немілагучнае…»
Гэта быў апошні аргумент, якім бацька і маці, хаваючы позіркі, даціскалі мяне, каб я пагадзіўся змяніць татава прозвішча Пінхасік на матуліна.
Ішоў 1957 год, надыходзіў час атрымліваць пашпарт.
Ніхто з бацькоў, вядома, не тлумачыў мне, што краіну захлынае хваля антысемітызму, што пад пагрозай далейшая вучоба, кар’ера, няўцямны поспех у жыцці… Абое былі камуністамі, шчыра верылі ў інтэрнацыянал, у сусветнае братэрства працоўных. «За слова «жыд» да вайны ў турму саджалі!» — усклікнула маці, калі малым дзіцём я паскардзіўся ёй на пачутую ўпершыню абразу. І я доўга яшчэ ўяўляў сабе, як добра было да вайны…
Калізія, што ўтварылася напярэдадні атрымання пашпарту, тычылася 5-га пункту. То бок габрэем пісацца мне ці беларусам. «Ну што ў цябе габрэйскага?» — пыталася маці. Бацька моўчкі ківаў галавой. Што праўда, ягонае габрэйства ўяўлялася мне толькі праз бабулю Гіту і доўгія, паўшэптам, недзе ў кутку, незразумелыя іхнія размовы на ідышы.
Не, не толькі. Яшчэ праз матулін дакор, які раз-пораз прамаўляўся, калі яна была ў чымсьці бацькам незадаволена: «няміга!»
Не, не толькі ў дакор. Здаралася, і ў жарт…
Дакоры — дакорамі, жарты — жартамі, але вера ў інтэрнацыянал была непахісная. Мабыць, з таго інтэрнацыяналу і ўзгарэла паміж імі каханне. Бо ўявіць сабе, каб да трыумфу інтэрнацыяналу знайшлі адно аднаго вясковая беларуска і габрэй з жабрацкай мінскай Нямігі, проста немагчыма. Немагчымым, адпаведна, было б і мне з’явіцца на свет.
О, якое то было каханне!
Праз сумесную працу ў газеце; праз вызваленчы паход у Заходнюю Беларусь; праз біблейскі сыход цяжарнай маці з Мінску ў чэрвені 41-га; праз доўгае няведанне, хто дзе і ці жывы; праз нараджэнне сына; праз гібель адных лепшых сяброў і здрадніцтва іншых; праз каварны на бацьку данос і пагрозу арышту; праз шчаслівае — жывы! — вяртанне з вайны…
Патаемна ад бацькоў я чытаў схаваныя ў пісьмовым стале іх лісты з вайны і на вайну, амаль трыста лістоў. І ўжо нават дзіцячым розумам разумеў, што ратаваліся яны ад жахаў вайны толькі каханнем.
І маленькім Пінхасікам. А тут — на табе: «Няміга…»
Мабыць, з-за той «нямігі» мне было асабліва шкада бацьку.
З-за той габрэйскай Нямігі, дзе ён насамрэч нарадзіўся; з-за той Нямігі, дзе ягоны бацька, мой дзед Саламон, рабочы разніцы, памёр ад сухотаў, калі бацьку было два месяцы; з-за той Нямігі, дзе бабуля Гіта, працуючы прыбіральшчыцай, адна здолела выхаваць чацвярых дзяцей, а зараз ляжыць у прыцемку вільготнага сутарэння, у старэйшай дачкі, і слухае, як грае на скрыпачцы ўнук Мулік…
«Не, я застануся Пінхасікам! І буду пісацца габрэем!» — чамусьці з выклікам абвясціў я. Маці сядзіць, абхапіўшы рукамі галаву, нібыта ўтрымлівае на твары счарнелую хмару. «Давід, скажы яму…» —
«Я забараняю! — дрыжачым голасам вымаўляе тата. — Не, я прашу цябе, сынок…» З жахам гляджу, як ягоныя вочы набрыньваюцца слязьмі…
Я не ведаю яшчэ, што ў 37-м расстраляны Лазар Пінхасік, старэйшы бацькавы брат.
Я не ведаю яшчэ, чаму колькі год таму з такой насцярогай шапталіся бацькі за сцяной, чулася толькі нешта пра касмапалітаў і Бірабіджан.
Я не ведаю яшчэ, што Міхоэлс быў забіты, а не выпадкова трапіў пад колы… Так, я нічога яшчэ не ведаю. Нічога з таго, пра што ведаюць яны. Але маўчаць…
Хаця ведаюць, што я ўжо пра ўсё ведаю. Але маўчаць…
Усё жыццё маўчаць пра тое. Да сыходу ў вечную цішыню.
З мамай, з архіву аўтара
Першае спатканне ад пачатку вайны, 1943 г., з архіву аўтара
Мой татка, 1944 г., з архіву аўтара
