Кожны год, як толькі надыходзіць 7 Лістапада, адчуваецца млявае ўзбуджэнне грамадскай думкі і чарговы ўсплёск дзяржаўнага этыкету.
Вось і сёлета кіраўнік дзяржавы павіншаваў суайчыннікаў са святам Кастрычніцкай рэвалюцыі, адзначыўшы, што беларусы «…не адмаўляюцца ад свайго мінулага, але і не жадаюць адступацца ад суверэннага права самастойна вызначаць сваю будучыню». Напярэдадні, праўда, ён запэўніў грамадства, што не надае святу палітычнага сэнсу, адное што нагода для падарункаў сумуючаму па падарунках народу…
Шчыра кажучы, я не ведаю, як паставіцца да ўсёй гэтай блытаніны.
Мусіць, Аляксандр Рыгоравіч калісьці так пранікнёна ўспрыняў ідэі сацыяльнай справядлівасці па-бальшавіцку, што дасюль лічыць крывавы па наступствах кастрычніцкі пераварот святочнай часткай беларускай мінуўшчыны. Больш за тое — падмуркам для беларускай будучыні. І яшчэ больш — гістарычным шчасцем беларусаў. Бо віншаваць суайчыннікаў з гістарычнай трагедыяй нават для Аляксандра Рыгоравіча відавочная бязглуздзіца.
Я не ведаю, як вучыўся Саша Лукашэнка гісторыі, але пачыналася тое прыкладна ў тыя ж часы, што адлюстраваліся ў гэтым здымку.
1963 год, вёска Далёкія на Браслаўшчыне, 7 Лістапада, 8 клас, мае вучні. Валюсь, Алег, Юзік, Рэня, Здзіслава…
Янака на здымку няма. Янак знік. Толькі я ведаў, куды знік Янак напярэдадні 7 лістапада.
Дзве падзеі адбыліся ў вёсцы напярэдадні.
Адна больш чым звыклая: чарговы раз абрабавалі вясковую краму. Праўда, акрамя «чарнілаў», зброснелых балгарскіх цыгарэт «Jebel» і кансерваваных балгарскіх памідораў у краме нічога ніколі не было. Ну, дык што было, тое і ўзялі.
Другая падзея была справай рук Янака: выстругаў з дошкі нешта накшталт маўзера, прыладзіў металічную рулю, нейкі спускавы механізм… Стрэлы ля рэчкі пачула Раіса Пракопаўна, завуч. Адабрала «маўзер», прынесла ў настаўніцкую, ткнула мне ледзь не ў твар: «Вось што робіць ваш Янак! Усё, хопіць, хай ідзе ў калонію… Краму ён абрабаваў, не сумняюся…»
І навошта я націснуў курок? Прагучаў стрэл, з чорнай дзіркі ў столі пасыпаўся вапенны пыл. Усе збялелі.
Паслалі па Янака. Але ён некуды знік. Мо ў хаце?
…Янак… Янак… У яго былі па-ваўчынаму вострыя, прыціснутыя да галавы, вушы і калючы натапыраны позірк.
Сам ён быў не па сваіх пятнаццаці гадах малы, хілы, але ўсё, што здаралася ў вёсцы — ад кінутай у комін здохлай вароны да крадзяжу з крамы, — валілася на яго. Мы пасябравалі. Ён прыходзіў да мяне гуляць у шахматы, я даваў яму кнігі…
…На ложку, пад зашмальцаванай пярэстай коўдрай, ляжала хворая маці. «Хто тут? Настаўнік? Не, няма Янака, шчэ не прыходзіў… Дапамажыце, настаўнік, загіне хлапец… Каб жывы быў бацька…»
Бацька Янака глядзеў на мяне з пажоўклых фотаздымкаў, уціснутых па вясковай звычцы ў адну раму на пабеленай вапнай, таксама зжаўцелай, сцяне. Вось ён трымае пад аброць каня, намагаючыся не губляць ганарлівую постаць польскага жаўнера. А вось напружана сядзіць у форме таго ж жаўнера, паклаўшы на калені шаблю…
Я пазычыў хутка паправіцца і моўчкі сышоў.
…Апошні раз Далёкія палілі ў 1953-м. Тады ж загінуў старшыня сельсавета, муж Раісы Пракопаўны. Гаварылі, што Янкаў бацька забіў.
Так ці інакш, Янак стаў яе асабістым ворагам: турма, калонія — не самае страшнае, што рыхтавала яму яе пашкоджаная няўтольнай помстай свядомасць…
А бацька Янака загінуў у тым жа 53-м, калі ягоны атрад «лясных братоў» абклалі ў лесе з усіх бакоў.
…Так, я ведаў, дзе шукаць Янака.
У кастрычніку, калі асіны асвятляюць змрочны яловы лес барвовакрывавым полымем, ён павёў мяне ў ягоную непазнавальную глыбіню. На паляне, да якой дабіраліся гадзіны тры, захаваліся яшчэ паўзруйнаваныя зямлянкі, сляды ад вогнішчаў, вакол былі раскіданы рэшткі нейкай амуніцыі, лопнутыя катлы, іржавыя вёдры, у дрэвах — пазелянелыя дзіркі ад куль…
Адкуль прыляцелі тыя кулі? З якой гістарычнай далечыні?
…А Янаку ўсё ж дапамог, уратаваў ад калоніі ці турмы.
Пасля васьмі класаў ён пайшоў у ПТВ, дасылаў адтуль лісты з падрабязным пералікам пэтэвэшных падзей і пытаннямі, як ставіцца да таго, што гаворыць той ці іншы настаўнік… Аднойчы я атрымаў ад яго пранізлівы ліст, у якім літаральна кожнае слова крычала: я не краў! Так, яго ізноў западозрылі ў крадзяжы гадзінніка. Дырэктарам ПТВ, дзякуй Богу, быў мой аднакурснік… Потым працаваў механізатарам у калгасе, потым з’ехаў у Латвію — многія з браслаўскіх мясцін напрыканцы савецкіх гадоў шукалі там працу, уладкаваны побыт і сямейнае шчасце.
Знік Янак з Далёкіх.
А сёлета знікла з Далёкіх і школа.
Застаўся здымак 50-гадовай даўніны. І такія родныя твары. Дзе яны — Валюсь, Алег, Юзік, Рэня, Здзіслава…? Дзе іх дзеці, унукі?
Ці знайшлі яны сабе абяцанае беларускае шчасце?
