Фільму Мікіты Міхалкова «Сонечны ўдар», як ужо не першы год заведзена з міхалкоўскімі прэм'ерамі, папярэднічала салідная рэкламная помпа. У тым ліку сусветная прэм'ера ў Бялградзе, затым у Крыме… Сімвалічна, што карціну паказалі па канале «Расія» ў свята, названае Днём народнага адзінства. Дзіўная, вядома, гэта дата, якая адсылае грамадзянскую памяць на тры стагоддзі назад — да эпохі Смутнага часу, войнаў Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай. З такім жа поспехам можна было б узгадаць пра бітву на Калцы або Чудскім возеры. Хоць у прынцыпе зразумела, што
трэба было чымсьці замяніць «чырвоны дзень календара», а тут ўдала трапілася 4 лістапада 1612 года — зусім побач са звыклым лістападаўскім святам. Атрымалася, што ў адным шэрагу Вялікая Кастрычніцкая сацыялістычная рэвалюцыя (або бальшавіцкі пераварот — як каму падабаецца) і выгнанне з Масквы «польскіх інтэрвентаў».
Гэта, зразумела, вялікі гонар — атрымаць тры з паловай гадзіны прайм-тайма ў такі дзень. Не кожнаму выпадзе.
Але ў гэтай паспешнасці пераводу са звычайнага экрана на тэлевізійны была відавочнасць — фільм праваліўся ў пракаце.
Інакш навошта б так хутка адмаўляцца ад касавых збораў, ад магчымасці пакрыць агромністыя выдаткі на стварэнне карціны?
Але прыйшлося. Правал прыкрылі шырокай грамадскай прагай неадкладна далучыцца да новага манументальнага тварэння Міхалкова. З інтэрв'ю рэжысёра вынікала, што ён ішоў да ўвасаблення гэтай задумы амаль сорак гадоў. Не схаваю, даўні і адданы прыхільнік Івана Аляксеевіча Буніна, я быў моцна заінтрыгаваны. Як жа гэтае вельмі невялікае апавяданне «Сонечны ўдар», якое расказвае аб наймацнейшай жарсці, якая ўзнікла на волжскім параходзе паміж маладым паручнікам і гэтай маленькай замужняй жанчынай, якая смяялася «простым цудоўным смехам», жарсці, якая прымусіла іх сысці на найбліжэйшай прыстані, правесці ноч у гасцініцы павятовага горада, а потым расстацца, так нічога і не дазнаўшыся адзін пра аднаго, — як гэтая навэла, з такой характэрнай для Буніна шчаслівай і адначасова горкай выразнасцю паказанай містыкай пачуццёвага парыву, знайшла адлюстраванне, увасобілася ў фільме? Стаў узгадвацца Міхалкоў часоў «Рабы кахання» і «Няскончанай п'есы для механічнага піяніна».
Падумалася: няўжо здзейсніўся паварот, вяртанне да сябе-мастака? Таго мастака, якога засланіў ўжо даволі даўно расійскі патрыёт-дзяржаўнік, які праграмна вяшчае «гораду і свету».
На жаль, Бунін з яго клапатліва пранесенай скрозь гады эміграцыі памяццю пра Расею, пра яе людзей, пра пейзажы, фарбы і пахі апынуўся ўсяго толькі «падстаўкай» для манументальных развагаў Міхалкова пра лёсы бацькаўшчыны.
Узрушаны паручнік, самотны ад такой нечаканай і незваротна страчанай любові, воляю рэжысёра канфіскаваны з бунінскага аповеду і ўстаўлены ў гістарычную раму, трагедыю белага афіцэрства ў Крыме. «Як гэта ўсё здарылася?» — рэфрэнам праходзіць праз фільм пытанне, над якім б'ецца паручнік, які патрапіў у бальшавіцкую сетку. Гэта не пра даўнюю сустрэчу на параходзе. Гэта, зразумела, больш і вышэй — пра лёсы страчанай Расіі, той, міхалкоўскай, з прыгожымі рачнымі даляглядамі і маляўніча-ўтульнымі павятовымі гарадамі, адзнятымі са старых алеяграфій. І, вядома ж, зразумела, што гэта не той маладзенькі афіцэр, захоплены калісьці на параходзе ашаламляльным пачуццём кахання, пакутуе над гэтым пытаннем. Гэта Міхалкоў прыдумаў яму гэтую філасофска-гістарычную драму, таму што яму, не проста рэжысёру, а мастаку — нацыянальна-дзяржаўнаму мысляру, так трэба было — паставіць глабальна-эпахальнае пытанне.
Але героі Буніна, на шчасце, не пакутуюць ад эпахальных праблемаў. Паручнік з апавядання «Сонечны ўдар» пытае ў сябе: «Ды што ж гэта такое са мной? І што ў ёй асаблівага і што, уласна, здарылася?» Пытанне, на якое шукаюць адказ у Буніна (і — на жаль — не знаходзяць) і кампазітар з апавядання «Іда», і маладыя закаханыя з «Міцінага кахання» і «Чыстага панядзелка»…
Але Міхалкову хочацца вяшчаць. Мастак саступае месца патрыёту-мысляру. Я не ведаю, як пачынаецца гэтая трагедыя — страта мастацкага густу, а з ёй і здрада ўласнаму дараванню. Але чаму знакаміты рэжысёр забыўся, не памятае, што вокліч Платонава-Калягіна «Мне трыццаць пяць гадоў! Усе загінула! Я нуль! Я нікчэмнасць!» («Няскончаная п'еса для механічнага піяніна»), адзін сумны погляд Абломава-Табакова («Некалькі дзён з жыцця Обломова І.І.»), раманс Ларысы Агудалавай і вобраз адначасова-цынічнага і пакутлівага Паратава («Жорсткі раманс») значна больш гавораць пра Расію, чым усе ідэалагічныя размовы белых афіцэраў, якіх чырвоныя камісары, як бараноў, пагрузіць на баржу і ўтопяць? Зрэшты, не памятае — гэта, відаць, не тое… Справа напэўна ідзе прасцей. Часы прыйшлі суровыя, адказныя, і
Мікіта Міхалкоў зразумеў, што бацькаўшчына патрабуе ад мастака выразна выяўленай патрыятычнай пазіцыі.
З чаго пачалося? З «Сібірскага цырульніка», у якім рэжысёр паўстаў у вобразе Аляксандра III? Потым працягнулася ў «Стомленых сонцам — 2» («Прадстаянне», «Цытадэль»)…
Гэта сапраўды драма, калі мастак ўнутры самога сябе саступае палітыку. І тады адбываецца зрушэнне акцэнтаў.
І таму няма заглыблення ў бунінскую прозу, у якой перамагае недасяжная розуму сутнасць кахання, няма паручніка, які перажыў насланнё неверагоднага, іррацыянальнага пачуцця і адчуў сябе «пастарэлым на дзесяць гадоў». А што ёсць? Ёсць лабавыя надумана-назойлівыя пытанні хлопчыка Ягоркі аб Дарвіне і паходжанні людзей ад малпы (вось яно, зло, якое садзейнiчала ператварэнню чыстага правінцыйнага падлетка ў перакананага бальшавіка). Ёсць дэманізм «жыдабальшавічкі» Разаліі Зямлячкі (так характарызуе ў фільме чырвоную камісарку адзін з белых афіцэраў). Дарэчы, фігура апошняй, можна сказаць, забівае спробы ўваскрасіць матывы бунінскай лірыкі і робіць другараднымі фігурамі і паручніка, і яго чароўную дзяўчыну.
Бунін ненавідзеў бальшавікоў. Гэта з максімальнай шчырасцю засведчана ў яго «Акаянных буднях». Але паставіць творчасць найтанчэйшага ў сусветнай літаратуры псіхолага на службу «дзяржаўна-гістарычным размышлізмам» Міхалкову не ўдалося. Лётае па параходзе газавы шалік цудоўнай маладой жанчыны. Доўга і прыгожа лётае… Але гэтая банальна метафара толькі пацвярджае відавочнае:
калі мастацтва падстройваецца пад палітыку, мастацкі густ пачынае даваць збоі, не ратуюць вынаходствы майстравітасці, таму што мастацтва губляе сваю сутнасць.
І няма не тое што разгадкі, а нават набліжэння да таямніцы «Сонечнага ўдару».
