Мы ўжо звярталіся да помнікаў даўнейшага пісьменства. Гэты перыяд цікавы, бо тады беларуская мова сапраўды абслугоўвала ўсе сферы жыцця ўсіх слаёў грамадства і ўсіх станаў — ад земляробства да палітыкі. Сёння хацелася б зірнуць на цырымонію інтранізацыі Вялікага Князя Літоўскага.
І так (Войшалк) (…) выехаў з манастыра Пінскага да Наўгародка, а потым з наўгараджаны ў княжым почце да Кернава, гдзе яго ўсі панове, баяры і ўсё паспольства, з вялікім вяселлем і радасцю «Лада!», «Лада!» ўзываючы, удзячне яго прынялі і на сталіцы Вялікага Княства Літоўскага, Жамойцкага, Наўгародскага, Полацкага і Курляндскага пасадзілі звыклымі цырымоніямі: із мячом, у шаце і шапцы княжай паднеслі, віншуючы і зычачы яму шчаслівага панавання ў доўгія векі. («Хроніка літоўская і жамойцкая»)
Цікава, як называлася сама цырымонія інтранізацыі — паднясенне на княства.
Року 1399 Скіргайла Альгердавіча паднесена ў Вільню на Вялікае Княства Літоўскае і Жамойцкае. (…) Такжа і Анна, княжна яго, з нім была паднесена як Княгіня Літоўская. («Хроніка літоўская і жамойцкая»)
Слова «паднясенне» ў сучаснай мове больш вядомае з іншай прыстаўкай — «узнясенне». Або і з іншым коранем — «падняцце». Хоць калі-нікалі даўнейшы сэнс гэтага слова яшчэ трапляецца ў рэлігійным кантэксце:
І не ўсьведамляла, і ня ведала Дуня Макатунішка, што (…) тое самае пераносіць будуць і ў немачы падносіць да Бога заплаканыя вочы нашчадкі. (Кастусь Акула, «Гараватка»)
Звернем увагу, што, у адрозненне ад каранацыі караля, цырымонія інтранізацыі князя была свецкаю. Чаму ж яна называлася паднясеннем (узнясеннем, падняццем)? Імаверна, што князя і сапраўды літаральна падымалі ўгору «панове і баяра», «у шаце і шапцы княжай». Такі звычай пры інтранізацыі, між іншым, апісаны і ў іншых народаў. Крымскія татары пасля абрання курултаем хана ўзносілі, падымалі яго ўгару — як звычай пачатку панавання.
А з чым у нас асацыюецца воклічы і спевы «Лада! Лада!»? Гэты спеў заўсёды суправаджае трыумф манарха:
Гедымін, Вялікі Князь Літоўскі, (…) вярнуўся да Літвы з вялікім звыцяствам [перамогаю] і быў ад усіх з вялікаю радасцю і з вялікімі паклоны, «Лада! Лада!» спяваннем і труб доўгіх гучэннем прыняты. («Хроніка літоўская і жамойцкая»)
Памятаем песню да народнай гульні дзяцей і моладзі «Яшчур»?
Сядзіць Яшчур. Ладу! Ладу!
Арэшкі лушчыць. Ладу! Ладу!
Вочкамі плюшчыць. Ладу! Ладу!
Жаніцца хочыць. Ладу! Ладу!
Калі мы ведаем, што «Лада!» быў спевам ушанавання манарха ў нашых продкаў, то выходзіць на тое, што спяваючы «Ладу!» удзельнікі гульні прызнаюць «Яшчуру» манаршую годнасць. Гэта яшчэ адзін выпадак, калі народная традыцыя захавала памяць аб даўнейшых звычаях і мове нашых продкаў.
Ну і на астатак… Што панове і ўсё паспольства рабілі пасля паднясення князя? Віншавалі яго і зычылі «шчаслівага панавання ў доўгія векі». Менавіта зычылі, а не жадалі. Нам таксама варта так казаць. Пра гэта нагадваюць нам знаўцы нашай мовы. Відаць, што, у адрозненне ад нас, у XVI стагоддзі моўцы не мелі з гэтым клопату.
