Я вельмі даўно ня езьдзіў паміж Менскам і Вільняю на аўтобусе, бо цягнікі спакусілі сваёю хуткасьцю і зручнасьцю – можна сядзець увесь час на месцы і нікуды не хадзіць, трэба толькі аддаць мытніку пашпарт і праз некалькі секунд забраць, два рухі рукі. Але аўтобус бліжэйшы да зямлі, жывейшы. Ён не ляціць штучнаю стралою, а пятляе па дарогах, якім сотні гадоў і павароты якіх супадаюць з тым, як дыхалі тыя людзі, што першы раз па іх ішлі. З аўтобуса трэба ў пэўны момант выйсьці і падыхаць тым паветрам, якім тыя людзі дыхалі. І вось учора я зноў паехаў аўтобусам і глядзеў на сьнежнае поле за вакном, убачыў мой любімы Ракаў і яго касьцёл з царквою, а потым Ашмяны.
А ў Ашмянах на плошчы паміж царквою, касьцёлам і сінагогаю ў аўтобус зайшлі дзьве жанчыны прыблізна гадоў шасьцідзесяці. Яны былі ў доўгіх футрах і размаўлялі на цудоўнай трасянцы. Каб гэтую іх трасянку тады пачуў хтосьці з сталічных снобаў, якія трасянку ўмеюць толькі няўмела імітаваць і зь яе зьдзекавацца, ён бы адразу згарэў ад сораму, калі б меў хоць трошку сумленьня. Бо мова гэтых жанчын – гэта той узровень свабоды, да якога ён ня дойдзе ніколі. Яна не другая па прыгажосьці пасьля італійскай і нават ня трэцяя, яна прыгажэйшая за італійскую. Не за сапраўдную італійскую, вядома, а за уяўную з гэтай бязглуздай формулы. Бо рэальнае і жывое заўсёды прыгожае.
Першая з тых жанчын уляцела ў салон і адразу раздала ўсім пасажырам па два пакункі цыгарэт. Бо можна ў адны рукі толькі дзьве пачкі. Яна ня спытвала ні ў кога, у мяне таксама ня спытвала. Яна паставіла перад фактам і сунула мне гэтыя цыгарэты. Потым яна села і стала размаўляць з другою і так усю астатнюю дарогу яны і размаўлялі. Я слухаў спачатку ў паўвуха, а потым поўнасьцю. Яны размаўлялі на сваёй дзіўнай мове бяз правілаў пра сваё дзіўнае жыцьцё бяз правілаў, пра тое, хто і што калі перавозіў празь мяжу і як, пра тое, хто плаціць за што наяўкаю, а хто праз Інтарнэт, пра тое, зь якога чысла ўвядуць у Літве еўра і на колькі тыдняў пасьля гэтага палягуць віленскія кірмашы. Быў побач зь імі нейкі дзядок, які не разумеў пра Шэнген, і яны яму тлумачылі, у якія краіны і на які час ад часу дзеяньня візы ён можа паехаць.
А потым другая з гэтых жанчынаў, спадарожніца той, што вязла цыгарэты, распавядала, як яна езьдзіла ў Парыж, як ела марожанае пад Эйфелевай вежай, як піла ў Лацінскі квартале каву, якая даражэйшая, чым тут, але затое вельмі смачная, як на зваротнай дарозе спынялася ў сваячкі, якая жыве ў Нямеччыне. «Ну што, красівы такі горад» — казала на сваёй трасянцы яна і ціха пасьмейвалася.
А я потым увесь дзень хадзіў і думаў пра гэтых цётачак. І падумаў, што мы часта проста не заўважаем тыя схаваныя і ня вельмі схаваныя здольнасьці, якія ёсьць у суседзях, што ходзяць з намі па адных і тых жа вуліцах і езьдзяць у адным і тым жа метро, і ў нас саміх. Я дакладна ведаю, што знойдзецца нямала нацыянальна сьвядомых крыўскіх ваяроў, для якіх гэтыя дзьве жанчыны з клункамі і торбамі будуць адно бястварым і бяздушным «насельніцтвам», якое пра ўсё забылася, нічога ня хоча ведаць і празябае ў ганебным невуцтве. У горшым выпадку іх увогуле абзавуць здрадніцамі радзімы і «манкуртамі», прыстасаванкамі і, пагардліва, «тутэйшымі». Такія людзі іх ніколі не захочуць нават крыху зразумець.
Але я сёньня чамусьці ўбачыў у іх такую таямнічую годнасьць, якой ніколі не заўважаў. І ня ўбачыў бы, калі б не пачуў гісторыі пра Парыж і той інтанацыі, зь якою яе распавядалі. Яны «разбурылі Парыж», як заклікаў Акудовіч, прычым даўно. Ён для той цётачкі ня цэнтар сьвету, якім быў, магчыма, нават для Міцкевіча, гэта чутна проста па голасе. Роўна ж як ня цэнтар і Менск, пра які яны размаўлялі як пра нешта далёкае і сьмешнае. І Вільня, відаць, ня цэнтар сьвету для іх, хоць яна тут у шмат разоў рэальнейшая за Менск. І самі Ашмяны таксама. Яны свой цэнтар носяць з сабою і гэта памежжа, вакол якога будуецца ўсё, якое надае сэнс усяму. Яны – памежніцы, яны зараз у авангардзе тых, хто нясе гэтую пачэсную ролю. Мяжа – рэч няўлоўная і ўвесь час плыве, то раствараецца, то згушчаецца, таму яшчэ раней Ашмяны былі амаль што «цэнтрам», віленскім прадмесьцем, а ўсё самае галоўнае адбывалася ў Ракаве, які наш аўтобус таксама праяжджаў. Але гэта не датычыць асобных кропак. Уся беларуская прастора жыве памежжам і кожны горад, кожны чалавек набывае значэньне толькі ў той ступені, у якой уключаецца ў гэтае памежнае жыцьцё.
Такія цётачкі і, радзей, дзядзечкі, як мае суседзі па аўтобусе – гэта новае рыцарства памежнай краіны. Яны ведаюць пра сваё значэньне, бо яны людзі на грані. Як сёньняшняя мая спадарожніца сказала суседу: «Хто жыў у Ашмянах, той праз усё прайшоў». Падобнае распавядаў Анемпадыстаў пра жанчыну, якая заявіла мытніку, калі той раптам забыў сваё месца: «Людзі з Ашмянаў у Вільню па сваіх справах езьдзілі, езьдзяць і будуць езьдзіць!» Так, іх не спыніць і не стрымаць. Яны будуць езьдзіць і хадзіць, нават калі мяжу будзе пераходзіць складаней, чым мяжу Зоны ў фільме «Сталкер». Таму што яны і ёсьць сапраўдныя сталкеры. Яны робяць гэта не з прагматычнага інтарэсу, ці, дакладней, далёка не ў апошнюю чаргу зь яго. Адна наша выкладчыца праводзіла ў тых жа Ашмянах антрапалягічнае дасьледаваньне, якое паказала, што ў памежным гандлі ніякае эканамічнае мэтазгоднасьці няма, яго асноўная мэта – сацыяльны статус. Цыгарэты ў Беларусі якраз таньнейшыя, чым у Літве, таму аднагрупнікі просяць мяне і майго суседа ім іх прывозіць. Жыць на мяжы, жыць паміж – гэта як тое мастацтва, робіцца, бо немагчыма не рабіць. Ня толькі з-за грошай тысячы людзей штодня выпраўляюцца зь Беларусі ў Вільню, Беласток, Чарнігаў, Дзьвінск і Заходнюю Расію, робячы са сваімі торбамі і пакункамі болей, чым усе велікалітоўскія нацыяналісты разам узятыя. Яны робяць гэта таму, што ўсе гэтыя месцы сутнасна прызначаныя, каб туды езьдзіць. Прыцягваюць гэтых людзей ня цэнтры, сталіцы і метропалісы. Менавіта мяжа, край іх і прыцягвае. Не таму мой сябар возіць зь Вільні і Варшавы цэлыя заплечнікі кніг, што яны неабходныя па якойсьці справе, а таму, што ў сьвеце патрэбныя кніганошы, каб не перарывалася слаўная традыцыя. Таму што шпіёны, кантрабандысты, кніганошы, турысты, студэнты, гандляры, паслы, дылеры, мытнікі і перакладчыкі будуць жыць ля мяжы заўсёды.
Старая шляхта займалася тым, што трымала мяжу гэтай краіны, бараніла яе шаблямі і рабіла непраходнай. Таму мяжа ўпала. Уся новая шляхта робіць адваротнае, усе яны тысячамі спосабаў яе абмінаюць, перасякаюць і пераходзяць, робяць максімальна празрыстай. Таму яны ўмацоўваюць яе на стагодзьдзі. А яна ня зьнікне ніколі і я ўпэўнены, што і ў Валадарства Нябёснае яна таксама пяройдзе, споўненая бясконцай шляхецкай годнасьці. Бо і сам Хрыстос, Пасрэднік і Памежнік між Творцам і ўсім, што Ім створана, ня раз пераходзіў і пераплываў на лодачцы межы земляў і вобласьцяў і жыў сярод людзей, для якіх гэта было штодзённасьцю. Ён навучыў, як мала значаць цэнтры і як шмат – перыферыя. Ён прадказаў разбурэньне Ерусаліма, а вучняў паслаў за мяжу, куды яны і пайшлі і дзе Пётра з Паўлам разбурылі сам Рым. З таго часу Яго вучні і сустракаюцца на самых розных памежжах, у Тэзэ, у Нікозі, у Харкаве. Дзякуй Богу, што Ён нас усіх у такім добрым месцы пасяліў!
