Мова — гэта сістэма. Сістэма стройная, але строй гэтае сістэмы — не строй камп’ютарны. Гэты строй хутчэй біялагічны. Памятаеце? Максім Лужанін казаў: «Гоман векавога бору»…
Элементы гэтай сістэмы як органы ў арганізме: яны могуць другі раз мець адзнакі нейкіх даўнейшых змен, быць рудыментамі даўнейшых функцый, якіх мы не поймем, не ўведаўшы ўпярод гісторыі развіцця арганізму, яго эвалюцыі. Як розныя дрэўцы ў лесе: могуць быць крывыя, больш разгалістыя, менш… Чаму гэтае ці тое дрэўца не такое як іншае дрэўца? Ці «ў маленстве» патачыў яго быў які шашаль? Ці адламаў нехта галінку? А каторыя экзатычныя дрэвы і зусім маюць дзіўную для нашага вока форму. Чаму? Біёлаг адкажа.
Так і ў мове: ёсць і экзотыка і няясныя выкрыўленні… Ёсць у беларускай мове цікавае слова, якое захоўвае адзнаку даўнейшае сістэмы. Гэта слова Вялікдзень. Гэта выключэнне з правілаў. Гэта складанае слова, якое складаецца з прыметніка і назоўніка. Цікава ўжо тое, што прыметнік гэты мае даўнейшую, кароткую форму. Але гэтая з’ява хоць і рэдкая, але збольшага звычайная. Гляньце, колькі разоў Купала выкарыстоўвае яе ў адным вершы:
Што я мужык, усе тут знаюць,
I, як ёсць гэты свет вялік,
З мяне смяюцца, пагарджаюць, –
Бо я мужык, дурны мужык. (…)
Як хвор ды бедзен – сам бяруся
Лячыць сябе: я чараўнік!
Бо я бяз доктара лячуся, –
Бо я мужык, дурны мужык. (…)
Але хоць колькі жыць тут буду,
Як будзе век тут мой вялік,
Ніколі, браткі, не забуду,
Што чалавек я, хоць мужык. (…)
У жывой мове мы часта пачуем відзён, повен, кожан… Але у слове Вялікдзень прыметнік вялік унікальны тым, што ён часткова захаваў даўнейшую форму скланення прыметнікаў. Вялік-дзень — у Родным склоне Вяліка-дня. Даўней прыметнік скланяўся яшчэ шырэй:
А пісана ў Троцах, у чацвер па Вяліцыдні, пад леты па растве Гасподні тысяча і трыста і дзевяцьдзесят і дзевяць. (Дароўная грамата князя Вітаўта віленскім канонікам з дня 03.04.1399)
Падобным чынам паводзіла сябе даўней назва горада Навагарадка, які ў даўнейшых тэкстах называецца Ноўгарадак. Назоўны склон — Ноўгарадак, даехаць да Нава́гарадка. Бачым, што форма Роднага склону перамагла ў народнай назве старадаўняга места. У геаграфічных назвах гэта здараецца.
Што ж да Вялікадня, то скланенне першай часткі слова паводле «кароткага» ўзору цяпер захавалася адно ў Назоўным, Родным і Вінавальным склонах, а ў рэшце склонаў прыметнік паводзіць сябе як звычайны корань у звычайным двухсастаўным слове са злучальнай галоснай: «Падрыхтаваць к Вялікадню»; «Гэта было летась аб Вялікадні».
Што да новага слова «Пасха», то і яго не забываймася скланяць правільна, паводле звычайнага ўзору асноў на -х: Пасха, няма Пасхі, даю Пассе, бачу Пасху, ганаруся Пасхаю, думаю аб Пассе, шукаю ў Пассе.
Але, праўду кажучы, у нас, калі і ўжывалі гэтага слова, то мелі варыянт Паска, скланяючы натуральна паводле звыклага ўзору на -к: у Пасцы, аб Пасцы.
Больш бяспечна казаць Вялікдзень. А тэолагам, якім слова Пасха не ўнікнуць, трэба добра вывучыць, як яно скланяецца.
