Вёску Масцішча ў Валожынскім раёне нельга назваць неперспектыўнай — яна знікла. Яе былыя вуліцы зараслі лесам.
Ад Мінска да Масцішча — 120 кіламетраў. Дарога бяжыць праз Ракаў, Валожын, Вішнева, Багданава. Гэта самая мяжа Мінскай вобласці з Гродзенскай. У 1994 годзе тут жылі 39 чалавек. Сёння ў лясной вёсцы засталіся дзве суседкі — каталічка і стараверка. Хаты бабулек — у розных канцах вёскі. Адлегласць — з два кіламетры. Для старых жанчын гэта шмат. Таму бачацца рэдка.
«Люблю пагаварыць з чалавекам»
«Карэспандэнты з газеты прыехалі», — робіць пратэкцыю ксёндз Ігар Лашук, калі заязджаем на падворак да каталічкі. Святара перавялі з Мінска чатыры гады таму ў касцёл у суседняе Багданава.
«Я люблю гасцей», — выходзіць з агарода бабуля. «Прошэ», — кабета паказвае на крэслы пад яблыняй.
«Як ваша імя?» — цікаўлюся, бо ксёндз яе прадставіў як «пані Жукоўскую». — «Геня».
У мяне так звалі бабулю, нябожчыцу. З гэтых мясцін была — за 40 км ад Масцішча. «Памерла? Я люблю гэтых старэнькіх, шкадую, бо і сама ж старая». Як дастаём камеру, яна ідзе ў хату. «Пшэпрашам, пайду хустку памяняю».
Парэзаны зморшчынамі твар, распухлыя ад працы рукі. Яна рана аўдавела. І адна падымала пяцёра дзяцей. Адзін з іх, сын Валесь, вярнуўся да маці, калі таксама аўдавеў…
«Вунь агарод. Пілую, сяную. А хто сена, сабака, будзе есці? Хацела, каб кароўка зноў была. Люблю касіць, — расказвае кабета пра свае заняткі. — Не магу без працы, не люблю сядзець, рукі склаўшы. Хто робіць, той доўга жыве. Так во зімой я хварэю — без работы не магу. Што гэтая ручная — рукавіцы раблю, вяжу шкарпэткі — мне фізічная патрэбна. А як вясна прыйшла, дзе мне здароўе знаходзіцца».
Для сваіх 80 гадоў яна яшчэ жвава рухаецца.
Бабця Геня гаворыць на рэдкага хараства беларускай мове. Але ўстаўляе польскія словы. У часы яе маладосці гэта было модна. Па-польску яна навучылася сама — на гэтай жа мове ў касцёле маліліся, а дома гаварылі «папросту».
Пані Жукоўская — з 1935 года. Нарадзілася ў блізкай вёсцы Беразніца. Яе вёскі ўжо няма — жыхары перабраліся ў большыя Вайганы. А яна — у Масцішча.
Раней тут вёска была вялікая: былі школа, сельсавет. А цяпер…
Дамок бабці Гені.
«Ліхтары былі, як цяпер у горадзе ставяць», — кажа Валесь.
А сёння тут захавалася толькі некалькі хат.
«Усе пазміралі», — уздыхае бабуля. Засталіся толькі яна з сынам, стараверка Антаніна і дачнікі з Мінска, якія сюды прыязджаюць летам.
«Гэтыя людзі такія немыя прапрыязджалі — не гавораць, — паказвае кабета ў бок хаты мінчукоў. — А я люблю пагаварыць з чалавекам».
Адчуваецца, што ёй бракуе зносін. І любы госць у хаце Жукоўскіх — дарагі.
У сям’і ў бабці было пяцёра дзяцей: тры сястры і два браты. Калі пані Жукоўская была малой, памерла яе старэйшая сястра.
«Яна яшчэ ў дзеўках памерла. Помню, вечка ад труны паклалі, а я лягла ў яго, — гэта яна глядзела, як сястра ляжала ў труне — не разумела ж нічога. — А мама прыходзіць: «А ты дочанька! Адна ляжыць і другая хоча».
«Парок сэрца ў яе быў — дактары не далі рады». Не жывуць ужо і браты, два гады не стала і другой сястры.
За палякамі сям’я жыла добра, хоць і скупавата. Але дзвюх кароў трымалі, цялушку, авечак. Пра той час бабця мала што памятае — усё з аповедаў маці. А вайну ўжо запомніла. Як і немцаў. Прыходзілі ў вёску, дзяцей частавалі цукеркамі. А як партызаны пачалі падрываць цягнікі, то немцы і да дзяцей азвярэлі.
«А, вечарынкі, — голас пані Жукоўскай змяняецца, на твары з’яўляецца ўсмешка, калі пытаюся пра танцы. — Пачыналіся, калі дараслі ўжо да дзяўчат. Як пастушка пойдзе на вечарынку? «Вон, шантрапа! — на нас крычалі тады старэйшыя. — Ідзіце дахаты спаць!» Смешна. Музыкантаў наймалі. Танцавалі полькі, кракавяка, «Рэчаньку». Але наша мама не хацела адпускаць: назаўтра ж на работу трэба».
Працавала ў калгасе.
Замуж выйшла ў васямнаццаць гадоў. Пабралася з аднавяскоўцам. «Крычала мама: няможна, не трэба ісці, на чорта табе гэта! Сядзі яшчэ маладая! І ён памёр — піў надта. На рабоце ўсё падвучалі піць, калі хто не хацеў. А ў яго сэрца — няможна было. Малады і памёр, мяне пакінуў з дзецьмі. На год старэйшы быў. Болесь звалі».
Шлюб бралі ў Трабах.
У Трабы, яшчэ да замуства, і ў касцёл хадзілі (блізкі касцёл у Багаданаве ў вайну згарэў). За савецкім часам ён не быў зачынены. Як і храм у Вішневе, дзе служыў ксёндз Уладзіслаў Чарняўскі — беларусізатар касцельнай службы. Да абодвух храмаў ад Масцішча аднолькавая адлегласць, кіламетраў з чатырнаццаць.
«Харошы быў ксяндзок [Чарняўскі]. Помню, памёр мой мужык, дык я ўжо нясу на афяру яму якіх дзесяць рублёў. А ён: «Вой, вой, што ты, дзяцей кармі! Пяць я вазьму, пяць — ты забірай».
Зачалі служыць у касцёле па-беларуску. Чарняўскі паперакладаў усе ксёнжачкі. Я тую ксёнжачку купіла, але не ведаю што рабіць: ломіцца ў мяне язык — здаецца, што няправільна. Не ўмею па-беларуску — я па-польску малюся. А цяпер малоцяць як боб — так хораша чытаюць па-беларуску».
«Як вы без пачастунку паедзеце?» — кажа гаспадыня, калі пачынаем збірацца. І прапануе выпіць кавы. Адмаўляемся, але просім травянога чаю. Але не, Валесь запарыў чай з пакецікаў. Відаць, пасаромеўся гарадскіх гасцей частаваць па-вясковаму.
«Зімой не страшна?» — пытаюся ў сына гаспадыні. — «Ужо прывыкшы. Але і зімы не трэба: еду летнім днём — кабаны за колькі метраў — як кулі праз дарогу. Штук дваццаць. Думаю, добра, што я ў трактары. А каб так папаўся, то не ведаеш, што было б. А страшна — ваўкі. Падушылі ўсіх сабак. Мой спушчаны быў, то і выкруціўся. Яны ж зграяй ідуць. На людзей не нападаюць».
Масцішча не адрэзана ад выгодаў жыцця. Не. Ёсць тут і тэлефонная сувязь. З мабільнай, праўда, праблемы — не ў любым месцы ёсць сетка. Двойчы на тыдзень прыязджае аўталаўка. Хаця бядуе бабця, што дорага там усё, а пенсія слабая — 1,9 мільёна. Яшчэ з тэлевізарам праблемы — знік сігнал пасля адключэння аналагавага тэлебачання. Радыё толькі і ратуе. А яшчэ вось такія нячастыя, як мы, госці.
«Заязджайце — дарогу ж знаеце», — выходзіць за хату правесці нас бабця Геня.
«Без Бога — ні да парога»
Ад пані Жукоўскай кіруемся да другой жыхаркі вёскі — Антаніны Калеснікавай. Адлегласць паміж хатамі вялікая. Дзесьці на паўшляху стаіць царква старавераў і могілкі. Але каталікоў тут не хавалі амаль — вазілі ў суседнія вёскі. Прозвішчы тут рускія — Гуцянскі, Якаўлеў, Калеснікаў… І імёны адпаведныя — Харлампій, Феактыст…
Калі дакладна не ведаеш, дзе дом бабулі, цяжка да яго прабрацца. Больш за гадзіну блукалі па лесе. Знайшлі тры закінутыя хаты, а жытла бабы Антаніны ўсё не было.
Прайшлі па лініі электраперадачы — у адзін бок яна абрывалася, а вось у другі і вывела на вялікую паляну ў лесе, на якой стаіць вялізная хата. Пад дрэвамі сядзіць бабулька. Побач з ёй ляжаць кнігі — рэлігійнае чытанне.
«Не пойму, для какой целі езжаете по церквах?» — пытаецца яна. Гаворыць па-руску. Асобныя словы толькі беларускія. Але царкву адмовілася паказаць — адмыкае яе толькі пры вялікай патрэбе, калі збіраюцца вернікі, на могілкі прыязджаюць.
«Нарадзілася я ў 1935 годзе ў Іванішках — там цяпер адзін дом застаўся. А сюды мяне прынеслі маленькай», — бацька тут збудаваў хату, у якім кабета жыве і цяпер.
Яна — з сям’і старавераў. Яшчэ іх называюць стараабрадцамі, раскольнікамі, раней называлі кацапамі, маскалямі.
Стараверы з’явіліся ў гэтых краях пасля Першай сусветнай вайны — спачатку ў большых Вайганах, адтуль трапілі і ў Масцішча. Антаніна не ведае дакладна, адкуль яны прыйшлі.
Бацькі бабці Антосі.
«Мама — з Растова-на-Доне, непісьменная. Папка — з-пад Мінска, Селішча, усяго два класы рускія скончыў. Папка быў бацюшкам. Маме трэба было дзяцей гадаваць…»
«Антаніна, без Бога — ні да парога», — казаў бацюшка».
Бабця расказвае, што тут уся зямля належала яе дзеду Парфею. Ён і даў надзел пад царкву. Будаваць пачалі храм за палякамі — у 1929. Праз шэсць гадоў ён быў гатовы. «Папка будаваў царкву. Цынк на матацыкле вазілі з Гродна, як расказвалі. 50 двароў было — памагалі будаваць».
Вайну царква выстаяла.
Бацькоў яна пахавала даўно: маці ў 1983, бацьку — у 1986.
Строгія былі. «Мама не пускала на вечарынкі — нельга ў нас хадзіць. Маўляў, зрабіце ў нядзелю з абеду і да вечара, тады пойдзеце. Альбо: набярыце журавін, тады пойдзеце. А хлопцы чакаюць. І я нідзе далёка на танцы не хадзіла. Калі на месцы толькі».
А пра вяселле ўзгадвае без ахвоты.
«Ой, мне ў заслонку пазванілі, я паплакала — і ўсё».
Шлюбам пабралася ў 23 гады, малады быў з Іванішак. Дзетак нарадзілася двое — сын і дачка. Але мужык, Фоцій, піў моцна. І як інсульт перанёс, не спыніўся. Жылі яны ў іншым канцы вёскі, побач з пані Жукоўскай. Але Антаніна неяк сышла ад яго ў бацькоўскую хату — восьмы год тут. А муж пасля і памёр.
Гэта не хата — а цэлая фартэцыя па памерах. Вялізная сталовая з масіўным сталом. Прасторная кухня. Тут жа выхад і ў хлеў: бабулька адмыкае дзверы — за імі па абодва бакі загоны для жывёлы. Праўда, нікога не трымае ўжо. Акром сабакі.
Вокны з аканіцамі.
Жыве кабета на другім паверсе. Вагалася, ці пусціць нас туды. Маўляў, прыехалі ж без чалавека з раёна — з райвыканкама. Не давярае чужым. Вагалася, але пагадзілася.
Яна адстаўляе ўбок кіёк, з якім ходзіць па вуліцы, бярэцца рукамі за парэнчы і падымаецца па прыступках. Для 80-гадовай кабеты гэта не самы лёгкі занятак. А яна гэтак робіць некалькі разоў на дзень. Добрая фізкультура.
У пакоі — некалькі шаф, на сценах — фотаздымкі, на стале — рэлігійныя кнігі. У сцяне — акно, праз якое адкрываецца ўся прагаліна перад домам. Утульна тут.
«Адна жыву. І рамонту няма каму зрабіць, і сама не здолею. Падстрэшак да чаго непрыгожы. Але ж я не магу сама яго».
Дачка жыве пад Мінскам, у Ратамцы. Сын працуе ў Мурманску. Кабета чакае, калі ў яго скончыцца кантракт, і прыедзе ў госці.
«Страшна, не страшна… А што рабіць? Бог ёсць на свеце, неба і зямля. Іншы раз і страшна, але з Богам жыву». Мо і перабралася б да дачкі, але хацела б тады асобную кватэру.
Кабета даўно на пенсіі. «Спачатку ў буфеце працавала. Пасля прачкай стала, у інтэрнаце начной нянькай. Працавала яшчэ 11 гадоў на пенсіі з дзеткамі. Чатыры работы было. І крыўдна, што дзяржава не разбярэцца ніяк… Каэфіцыент нізкі зусім. І пенсію не дадаюць ніяк».
«Я царкву ніколі не кіну, — разважае баба Антаніна. Але вось перадаць яе няма каму.
«Я ж не бацюшка — я нікому не перадаю».
«На могілках людзей бачылі — многа? Гэта амаль я ўсіх чытала. Я ўмею. Але цяпер па начах адмаўляюся. Памёр чалавек — трэба тры дні бесперапынна чытаць, — тлумачыць адрозненні ў абрадавасці. І дадае: — Ісус Хрыстос — адзіны, што польскі, што рускі».
На развітанне кабета частуе хатнім квасам — рабіла сама. Смачны, але «моцны» — кіроўцу шмат піць такога не выпадае.
«Вам добра, маладым, жыць? А мне ўжо не хочацца моцна… Але радасна, што я гляджу на маладых — працягвайце жыццё сямейнае».
…Дзічэюць хаты ў Масцішчы — і разбураюцца. Лесам зарастаюць колішнія падворкі. Лес абступіў і могілкі з царквой. Некалі не стане і гэтых дзвюх суседак. Так і скончыцца век гэтай лясной вёскі.
Гэта ўсё, што застаецца ад Масцішчаў.
