Жанчыны выходзяць з-пад кантролю: Беларускае жаночае апавяданьне. – Менск: І.П.Логвінаў, 2007. Кнігарня “Наша Ніва”.
Трапілася мне паміж двума сакавіцкімі днямі ў рукі гэтая кніжыца пагартаць. І вось што я адтуль выгартаў.
Яны, натуральна, хацелі мяне справакаваць. Каб я пачаў даводзіць, што ня мае сэнсу творы прыгожага пісьменства падзяляць на жаночыя і мужчынскія. Маўляў, якая розьніца, праз каго прамовіць бясплоцевы Бог. Але, як казаў незабыўны Адамовіч Славамір, мы на правакацыі не паддаемся, мы іх ствараем самі. Заўважу толькі, што Бог не заўсёды прамаўляе. Вось у чым штука. І тады апавяданьні становяцца жаночымі і мужчынскімі. Падобныя падзелы характэрныя для непрафэсійных літаратур, якімі займаецца звычайна не літаратуразнаўства, а навука этнаграфія. Ну дык, скажаце, нашы апавяданьні і ня ёсьць прафэсійнымі, прынамсі, у сацыяльным сэнсе – за іх ніхто ня плаціць і ніхто не жыве.
Але ня буду далей разьвіваць гэтую думку і спрачацца з ананімным укладальнікам “Жанчын”, бо насамрэч тэма зборніка можа быць любой і ў нашым выпадку абраная такая, каб ня толькі справакаваць увагу, але, найперш, -- адцягнуць яе ад галоўнага. Ці адбылася кніга? Ці стварыўся новы кантэкст, новая літаратурная калі ня зьява, дык камбінацыя, што стала б немімалётным здабыткам прыгожага пісьменства? Мне выглядае, што такая задача і ня ставілася. Мэханічна паўтораныя з газэтных старонак розных гадоў тэксты ня скупіліся ў эстэтычную вяршыню часу, не засьведчылі эвалюцыі альбо дэградацыі абранага жанру, ня склаліся ў доказ асаблівага нашаніўскага стылю і духу.
Нават найбольш удалыя творы тут не ўзаемадзейнічаюць, бо належаць да розных кантэкстаў. Скажам, калі апавяданьні Марыі Роўды зь лёгкасьцю ўяўляюцца ў Анталёгіі канца мінулага стагодзьдзя побач з творамі Стральцова і Адамчыка (ёсьць эфэкт абэртону), дык скрыпт Крысьціны Курчанковай я б аднес да выбаркі найлепшых Дэбютаў пачатку стагодзьдзя ўжо гэтага. Творы Паўліны Качатковай – сапраўдны здабытак адноўленага нашаніўства – мусілі б друкавацца ў міжжанравай (і міжплоцевай) кнізе найлепшых публікацыяў згаданае газэты.
Ёсьць у кнізе і зусім выпадковыя, для плоцевага аб’ёму далучаныя тэксты, якія самі па сабе не дазваляюць выфантазіяваць нават нейкага ўяўнага кантэксту, у якім яны б заігралі як дыямэнты. Таму іх закранаць ня буду, цалкам дапускаючы, што некалі ў іншых падборках ці кнігах яны выявяцца фрагмэнтамі праўдзівых шэдэўраў. Скажу пра тое, што папала ў “Жанчын” яўна невыпадкова.
Наталка Бабіна. “Шкельцы, шкельцы”. Верагодна, гэта і ёсьць тое “журналісцкае апавяданьне”. Сумяшчэньне несумяшчальнага. У дзяцінстве я таксама думаў, што найлепшы жывапіс – гэта графіка. Але ўрэшце ўсё стала на свае месцы. Бо ў нарыса і апавяданьня розная прырода тыпізацыі. Распавядзі аўтарка нармальнай “газэтнай” мовай пра гэты рэальны выпадак з жыцьця, я б задумаўся пра яго, як пра зьяву, але на памяць прыйшлі б толькі прыклады зь вясковымі бабулямі, якім невыносна ў горадзе. Што да вясковай прыгажуні ды яшчэ й прыдуманай – ня веру. І ад таго зусім ніякавата мне назіраць, як аўтарка мачаліць бедную гераіню то вар’яцтвам, то масьцітам, прычым без усялякай меры.
Адкуль такая няўстрыманасьць? Можа ў гэтым бачыцца жаноцкасьць – як глыбока схаваная ў душы бабская крыўда на сьвет ня цэлы, а прынамсі на палову яго? Аўтарка зусім не ўжывае паўтонаў і быццам не адчувае перагібаў, а наадварот, -- імкнецца перагібаць.
Тое самае ў апавяданьні “Тацяна Янаўна і яе агава”. Гісторыя, вартая журналісцкага апісаньня, у такім псэўдамастацкім пісьме ды яшчэ зь перагібамі, не выклікае даверу як у цэлым, так і ў дэталях. Да пракладу, ні ў якім кантэксьце не магу сабе ўявіць, каб мужчына называў твар жонкі “мордай”. Гэта ніяк не характарызуе жонку (якой бы яна ні была), а характарызуе пэрсанажа, ад імя якога даецца аповед, ужо нават не як “дарэмнага”, а проста нерэальнага чалавека. І што тады нам усе астатнія ягоныя пачуцьці?
Празьмерная гіпэрбалізацыя надаецца для сатыры, але тут не сатыра.
Няўстрыманасьць выяўляецца яшчэ і ў боязі недаказаць, калі да самадастатковай фразы абавязкова прычапляецца пара лішніх вагонаў. Ну пастаў ты кропку! Не. Хочацца яшчэ і яшчэ “разьвіваць думку”. Астапа нясе, ён сам адчувае, што не туды, і таму абавязкова шукае нечага бязь меры парадаксальнага, каб апраўдаць пустагаварэньне. Ён графікай дапаўняе жывапіс... А недзе вышэй зусім зблякла тая акварэльная думка, што насамрэч высьпела ў душы і можа не за адзін год.
Я чуў, што Наталка Бабіна піша раманы. Цалкам дапускаю, што там, на большай прасторы ўсе гэтыя журналісцкія спайкі патрапляюць неяк разыходзіцца ў прозе. Але не чытаў.
Ева Вежнавец. “Візыт Архіварыюса”. Не апавяданьне. Калі б нехта ўзяўся акрэсьліць, што такое нашаніўская эсэістыка і сабраць Анталёгію найбольш характэрных твораў, гэтаму месца там.
“Сьвята вяртаецца” – таксама не апавяданьне. Замалёўка, занатоўка, абразок. Прычым матывацыя ў яго знаходзіцца толькі як у агітацыйнага матэрыялу. З усіх іншых гледзішчаў усё няясна. Навошта было аўтарцы ўлазіць у скуру нейкага Міколы, каб сьцьвердзіць бязглуздае “Мікола жанчын увогуле не любіў”. Так не бывае. (А калі бывае, дык гэта зусім не прычына чытаць далей, а роўна наадварот. Зусім як “морда твару” ў Бабінай). Так можа быць толькі ў псыхічна неадэкватнага чалавека, але ў астатнім гэта не пацьвярджаецца. Навошта было Міколу так доўга згадваць, што значыць 27 ліпеня, калі ён, нібыта, актыўны ўдзельнік гісторыі, як высьвятляецца пазьней. Грыба помніць на дэманстрацыі ў белым гарнітуры. Навошта пісаць, што ў яго няма грошай на тралейбус, каб чытач думаў – адкуль ён узяў на аўтобус, на піва і нават на воблу? І галоўнае – ну і што? Якім бокам усё гэта павінна кагосьці кранаць?
“Няхай вылупіцца цмок”. І таксама не апавяданьне. Тэкст дарэчы быў у газэце. І праз сто гадоў ён будзе на месцы на той самай, толькі зжаўцелай газэтнай паласе, дзе хтосьці будзе шукаць сьлядоў нашага часу. Ня нечага вечнага, а менавіта фізіялёгіі нашых дзён, выяўленай у тым, ува што апраналіся, што пілі, на што такое аранжавае намякалі.
Сьвятлана Сьмірнова. “Купідон”. Нарэшце, сапраўды апавяданьне. Але месца яму ў глянцавым часопісе для падлеткаў, а не ў прыгожым пісьменстве, бо яно дыстыляванае і не нясе на сабе ніякіх прыкметаў аўтарства. Такое можа згенэраваць адпаведным чынам запраграмаваны кампутар. Урэшце нікому, апроч хіба сярэднестатыстычнай дзяўчынкі, не цікавае жаданьне такой самай сярэднестатыстычнай – выйсьці замуж за багатага. Ані асаблівасьці любоўнага пачуцьця, ані адметнасьці характару і сьветапогляду аўтаркі, ані якогась выверту ў сюжэце ў гэтым сачыненьні ня выяўлена. Аднак гэта чысты жанр. І зусім не віна аўтаркі, што яе твор няёмка пачуваецца ў зборніку “Жанчыны выходзяць з-пад кантролю”.
У апавяданьні Тацяны Сьнітко “Курс маладога байца” ёсьць праўда дэталяў, пазнавальных асобаў і пачуцьцяў аўтаркі. Але парадаксальным чынам няма праўды жанру, бо аўтарка ставіцца да свайго літаратурнага занятку па-студэнцку легкаважна, як да забавы, а не як да ўтаймаваньня стыхіі. Тэзысна пісаць прозу прасьцей, чым “цялесна”, але і цана твору выходзіць адпаведная. Тэзысна, за абрывамі фраз, можна схаваць няроўнасьці стылю, дыспрапорцыі важнага і другаснага, “забытае” слова, але паўнавартаснага вобразу і духу часу перадаць немагчыма.
Вольга Бабкова. “Крумкач і Франка”. Часьцей бывае наадварот, а тут – пры добрым рамястве апавяданьню бракуе аўтарскай амбіцыі, каб бачыць гэты твор у зборніку-анталёгіі. Мне лёгка ўяўляецца кніга такіх апавяданьняў – вялікі фармат, маляваныя каляровыя ілюстрацыі і -- чытаць дзецям. Не самім, а каб мама ці дзядуля чытаў дзіцёнку гадоў сямі. І ў працэсе каб яны абмяркоўвалі. Твор ідэальна надаецца для такога выкарыстаньня.
Тацяна Барысік. Іронія, вядома, рэч добрая і нават сьмешная. Але ёсьць тут адна маленькая праблема. Калі іранізуеш з чалавека тупога, цёмнага, хворага, старога, робіш гэта не для самой іроніі або сьмеху, а для таго, каб адкрыць дзьверы ў іншы пакой – у іншы чалавечы сьвет. Гэтак Уладзімер Сьцяпан калісьці апісваў хворага Віцю з рыбаю. Бо сьвет кожнага героя Тацяны Барысік па-свойму завершаны і самадастатковы – са сваім космасам. А людзі, якія падаюцца нам дзівакамі альбо тупымі, насамрэч, такія самыя, як мы, толькі ў іх усё згарманізавана крыху па-іншаму. Калі ж прадметам іроніі становяцца толькі зьнешнія рысы – ці то дАўна ці вясковай дурнічкі ці тупаватай бабкі альбо якога спраўнага калдыра, тады ніякія дзьверы нікуды не адчыняюцца, а апісаньне застаецца прастарэкваньнем. Гэта толькі на першы погляд няма ніякай “інфармацыйнай прасторы” ў паўвымерлай вёсцы. Трэба ўмець бачыць і чуць. Наколькі тут “перагортваецца сьвет” тваіх гарадзкіх стэрэатыпаў важнага і няважнага. І ніколі ня можаш сказаць, што гэта ён з ног на галаву перагарнуўся, а не наадварот. І вось з гэтай багаценнай фактуры выбіраецца якаясь пацяруха.
У мяне няма ніякіх заўваг да аўтарак зборніка, а ўсе закіды да іхных твораў я адрасую ананімнаму ўкладальніку і яшчэ больш ананімнаму рэдактару кніжкі. Падазраю, што яны якраз не жанчыны. І выставілі сваіх галатэяў на ўсеагульнае асьмяяньне ў неўласьцівых убраньнях і неўласьцівых позах. Гэта іхны непрафэсіяналізм бокам вылазіць “Жанчынам”, бо самі яны схаваліся ад чытача ў невядомасьць. Хоць матэрыял, напісаны аўтаркамі, цалкам прыдатны для стварэньня сапраўды вартасных зборнікаў і кніг у адпаведных канфігурацыях і фарматах. Толькі заўсёды ў падобных зборнікаў найпершыя аўтары – укладальнік і рэдактар.
Ці варта выдаваць эсэ, нататкі, нарысы, абразкі за абавязковыя апавяданьні? Чым кепскія пералічаныя жанры? Жанр тым і каштоўны, што ён чысты. На бутэльцы шампанскага таксама можна напісаць “Сьпірт”. Праўда, для справядлівасьці трэба дадаваць – “нячысты”.
Чым кепскі тэкст, разьлічаны на адзін дзень або на тыдзень ці месяц? Калі ў сваім жанры ён паўнавартасны, гэта робіць гонар і імя аўтару, а ня тое, што мы на сутачным тэксьце паставім – вечны. Тады якраз ні гонару, ні імя не атрымліваецца.
Пагаджуся, што міжжанравасьць – адна з характэрных рысаў нашаніўскага стылю. Але вось у чым сакрэт. Гэта міжжанравасьць, адваротная таму, як зразумеў яе ананімны ўкладальнік. “Наша Ніва” ад пачатку была і застаецца ў вялікай ступені альманахам у выглядзе газэты. Гэта значыць, што “вечныя” творы тут камуфлююцца пад “аднадзённыя”. Гэты прыём дазваляе выцягваць з удзельнікаў працэсу максымум творчага самавыяўленьня. Інакш кажучы, рэдакцыя папросту “падманвае” аўтара, запрашаючы яго на “першую рэпэтыцыю” і той выяўляе поўную свабоду, бо не выходзіць у абліччы прызнанага пісьменьніка, а толькі практыкуецца ў высокай літаратуры. Ён дбае пра тое, каб у яго выходзіла як найлепей і яшчэ крышку лепей, але зусім не скаваны думкаю пра тое, як гэта ўсё выглядае з боку. Падумаеш, газэта, жыве адзін дзень! Ён скача, сьмяецца і плача ад усяго сэрца, бо ўсё як бы не насамрэч. Газэта і ўспрымаецца ім як рэпэтыцыя кнігі.
Але вось празьвінеў трэці званок. І... дзе дзеліся тыя разьняволеныя і такія захопленыя ў сваіх забавах, такія фэерычныя і безаглядныя, такія неверагодныя пэрсанажы? Яны мямляць завучаны тэкст... Яны блытаюць словы і ня могуць перадаць настрою, яны бездапаможныя і вартыя жалю.
Пайду кульну...
