Ілюстрацыйнае фота Сяргея Гудзіліна.
У нашым мястэчку ёсць такія людзі, з якімі, я не ведаю, ці выпадае вітацца. Усе яны жывуць на другім канцы селішча, кароў ганяюць на іншы выган, у ягады ходзяць у чужы лес. З імі мне ніколі не даводзілася гаварыць, на нашай вуліцы я іх ніколі не бачыў, бо чаго ім хадзіць па нашых задворках, калі яны свае маюць. Мы не прадстаўленыя. Але кожнага з іх я ведаю ў твар, бо недзе ў краме ці на аўтобусным прыпынку спатыкаліся.
Да такіх людзей належала Анька. Я мала што пра яе ведаў, толькі, бадай, тое, што чуў ад іншых краем вуха.
Дзіцём я бачыў яе цыбатую постаць у школе на калідоры, але яна была старэйшая за мяне на некалькі гадоў і ніколі б першай не загаварыла з «малышнёй». Я чуў, што іншыя старшакласнікі прыдумалі Аньцы мянушку — Скараспелка. Але што гэна дакладна значыла, я зусім не ведаў. Думаў, можа, гэта ад таго, што ў яе нос бульбачкай, бо ёсць жа картопля-скараспелка.
Анька вучылася не надта добра, але яе заўсёды бралі на розныя школьныя канцэрты чытаць вершы. Яна дэкламавала, як у тэатры: то ўздымаючы бровы, то падносячы рукі, то прыціскаючы іх да грудзей, то паніжаючы голас, то запавольваючы словы. Усе аж млелі на канцэртах ад ейных выступаў.
Аньку гадавала адна маці. Бацька памёр пад плотам. Матка выйшла раз вечарам на падворак, пабачыла, што муж ляжыць снапом, але падумала, што той напіўся пасля працы. Дахаты яго не пацягнула, прынесла посцілку нейкую з узорамі, прыкрыла мужыка на ноч ды ўсё. Нараніцу ўстала карову даіць, а мужык ужо акалеўшы ляжыць пад тымі ўзорамі, а па твары мурашкі поўзаюць.
Без бацькі Анька надта распусцілася: зусім закінула вучобу, у школу прыходзіла з памаляванымі пазногцямі і ў надта кароткіх спаднічках, за што яе не раз настаўнікі чысцілі на школьных лінейках. Анька любіла шпацыраваць па цэнтральнай вуліцы. Бывае, распусціць косы, вусны начырвоніць, убярэцца ў міні і выходжвае па ходніку ўзад-уперад, як мадэлька на подыуме. А машыны едуць, сігналяць ёй, хлопцы ды мужыкі рукамі махаюць, а яна цешыцца, уся аж свеціцца.
Анька гаварыла амаль заўсёды па-расейску. Гэта было дзіўна. У школе былі дзеці з настаўніцкіх сем’яў, з начальніцкіх, але нават яны шпарылі, як дома гавораць — «па-простаму». Анька з сям’і патомных калгаснікаў размаўляла гэтак, нібы нарадзілася ў Санкт-Пецярбургу, а яе толькі воляй злога лёсу занесла ў наш глухі куток. Можа, гэта ў ейнай галаве нешта пераставілася, бо яе на канцэрты ў раён бралі? Па-расейску Анька і з маці гаварыла, і з каровай ды коткай. Бывала, ідзеш каля Аньчынай хаты, а адтуль крыкі: «Чаго ты поўзаеш вечарамі?! Дзе ты бадзяешся?! Як прынясеш мне што ў падоле, то разам з ім у студню з камянём на шыі скачы!.. Людзі смяюцца…» Пазней было чуваць крыху няроўны голас дзяўчыны-падлетка: «Пускай говорят, что хотят».
Неяк ідучы з вялікім ранцам пасля ўрокаў праз школьны стадыён, я пабачыў, што Анька стаяла сярод чародкі хлопцаў-падшыванцаў: і крыху большых, і нават меншых за мяне. Раптам адзін з найхудзейшых хлапчукоў падляцеў да дзяўчыны ды піхнуў яе рукамі ў грудзі. Анька пахіснулася, але ўстаяла, выпрасталася. «Рюская карёва бурякі паела…» — крычаў нехта ў яе бок. «Ехала на рёвары, панчёху парвала…» — бязлітасна дражніліся з дзяўчыны хлопцы. Тая ж раз’юшана круціла хвігі ў бок шпінгалетаў. «Пастаў дрябіну, выцягні рюку…»— не сціхалі мальцы, круцячыся каля Анькі. Дзяўчына пачала іх мацюкаць ды кідаць падабранымі з зямлі камянямі ў бок хлопцаў. У яе паляцелі таксама нейкія трэскі, жмені пяску з травой. Нехта падляцеў ззаду ды даў ёй выспятка. Рэшта голасна зарагатала. На мяне таксама найшоў нейкі шал, мае дзіцячыя кулакі пацяжэлі, нібы наліліся, ногі сталі пругкімі. Я памчаўся ў бок дзіцячай баталіі, каб плявацца ды кідацца зямлёю ў Аньку. Я быў, пэўна, як шакал, які пачуў кроў, пах загнанага звера, ды падбрэхваў зграі больш моцных і зацятых звяроў. Лёс выратаваў Аньку ад дачэпак мальцаў і маёй лютасці — з-пад зямлі з’явіўся настаўнік фізкультуры, махаючы кулакамі ў розныя бакі. Стадыён апусцеў, Анька ж уцякала стрымгалоў дахаты, у свой малы СанктПецярбург.
***
Закончыўшы школу, Анька неяк з горам напалам паступіла ў педагагічны каледж, пасля якога вярнулася ў наш раён працаваць некім у БРСМе. Казалі, што мужыкі ці не з усяго горада яе цягалі. Яна, відаць, усё шукала кахання ды чуласці, але ніяк не знаходзіла. Па-ранейшаму яна любіла кароткія спаднічкі, хадзіла на высокіх абцасах, яскрава малявала вусны ды падводзіла вочы. Асноўнае ейнае заданне, як казалі, было ездзіць па школах ды абяцаць тым, хто запішацца ў БРСМ, зніжкі на вясковых дыскатэках.
Неяк аднаго разу я спаткаў яе каля нашай школы. Яна ішла мне насустрач, а я чарговы раз перажываў пакуты ваганняў, зноў не ведаючы, ці трэба мне з ёй вітацца. Дзяўчына не глядзела на мяне, скіраваўшы нафарбаваныя вочы некуды ў дол. Зачапіўшыся зрокам за камяні каля сцежкі, яна інтуітыўна ўся сцялася, нейкая нібы хваля прайшла па ейным целе. Згадала старое ці нешта адчула?
«Добры дзень», — па-беларуску першай азвалася да мяне Анька з нейкай надзеяй у вачах. Я ж засаромеўся, уцягнуў шыю ў плечы і павярнуўся бокам, прабубнеўшы пад носам «Дабрыдзень».
— Скажыце, а вы ў апазіцыі?— з цікаўнасцю запыталася дзяўчына.
— У чым? — мне неяк зрабілася прыкра.
— Ну, у апазіцыі, вы ж гэтак па-беларуску гаворыце,— патлумачыла мая суразмоўніца.
— Неа, я ў сваіх марах,— стараўся я аджартавацца, каб не пакрыўдзіць Аньку. Жарт, на маю думку, не ўдаўся — дзяўчына нават не ўсміхнулася.
— Вы мне Андруся нагадваеце,— сказала яна неяк вельмі сур’ёзна.
— Я вельмі рады, але…
— Паслухайце, пачакайце. Вось вы, пэўна, думаеце: чаму я папростаму цяпер гавару?
Я толькі гмыкнуў ды паціснуў плячыма. Анька ж паставіла на траву сваю дамскую торбачку ды загаварыла надта хутка, нібы баючыся, што я ўцяку, а яна не паспее мне ўсяго распавесці:
— Я яго надта моцна кахала — Андруся. Утрэскалася, як дзяўчынка, без памяці. Андрусь быў з Мінска. Тата — інжынер, мама — настаўніца. Ён закончыў гістарычны факультэт і прыехаў тут у адну школу недалёка. А я тады замяняла піянерважатую… ой, педагога-арганізатара… Ён адразу мне спадабаўся: такі начытаны, разумны, упэўнены ў сабе… Не раўня нашым хлопцам-афэлкам, што адно мацюкацца ды самагонку жлукціць добра ўмеюць. Ад яго заўсёды добра пахла, ён быў галантны, ну, як вам сказаць, у нашай вёсцы такіх людзей няма.— Анька павярнула шыю ў бок калгаснага мехдвара.— Яго пасялілі ў інтэрнаце пры школе. Неяк у настаўніцкай ён мяне абсёк, калі я яго «Андрэй» назвала. «Я — Андрусь»,— з напорам паправіў ён мяне. Ён сказаў гэта чароўна: уладна і адначасова з просьбай. Мне падабалася, што ў ім была такая мужчынская сіла, але і нейкая дзіцячая наіўнасць, даверлівасць. Ведаеце, у яго былі яшчэ такія шкарпэткі паласатыя — у шэрыя і сінія паскі. Калі я на іх глядзела, мне смяяцца хацелася — гэткім пацешным мне гэта падавалася. Я пачала па вечарах да яго захаджваць у інтэрнат то з торцікам, то з пірагом, бывала, што і клёцак ці катлетаў нараблю і прынясу. Спачатку ён быў да мяне абыякавы, ляніва адрываўся ад кнігі, калі я прыходзіла. Але з часам я заўважыла агеньчык у ягоных вачах, як ён мяне бачыў. Я ж цешылася і лятала як пушыначка. А ў жываце круціліся матылі. У мяне так ні з кім не было…
Дзеля яго я пачала размаўляць па-беларуску, не адразу, праўда, але паступова, бо трэба было прывыкнуць. Ён усё хваліў мяне, што ў мяне такое «ч», якога ў яго ніколі не будзе. Тлумачыў мне, што нашая «простая» мова — гэта мова шляхты ВКЛ, арыстакраты на ёй гаварылі. Я магла яго слухаць гадзінамі, нібы зачараваная. Ён мне падсунуў нейкія кнігі. Я чытала толькі дзеля яго. Ды што там казаць, я жыла і дыхала тады дзеля яго.
Ведаеце, у мяне два словы з’явіліся любімыя: «рахманы» і «руплівы»… Гэта ж проста містыка нейкая. Гэта ж да санскрыту падобна, вы ведалі? Да адной з самых старых моваў… Гэта ж Буда гаварыў на ёй, святую кнігу «Веды» чытаў, ці чулі вы пра гэта? А ён такі ж прынц быў багаты, але такі добры, што ад усяго адрокся… Вы будзеце смяяцца, але, гэтак начытаўшыся, я ішла была праз вёску, а пры плоце на каменьчыку залатога Буду пабачыла — сядзіць, аж зіхаціць. Такі чыста Буда з вялікім жыватом, ногі заклаўшы адна на адну. Я падумала, што здурэла ўжо ад кніг, ажно прыгледзелася, а гэна тоўсты брыгадзір Стасюк ад гарачыні распрануўся і незагарэлым пузам свеціць — вось такое золата было… Адвярнулася, а побач Крышна з сіняй скурай танцуе… Але зусім не Крышна гэна быў, а трактарыст Юзюк, што ад гарэлкі ссінеў, напіўшыся, скакаў сабе. Такія прыгоды былі, і далёка ездзіць не трэба…
Усё змянілася, калі дырэктар школы запрасіў нас на шашлыкі. Школа атрымала нейкую ўзнагароду, і дырэктар арганізаваў застолле на прыродзе. Я была шчаслівая, як бываюць толькі закаханыя жанчыны. Я сачыла за кожным рухам, жэстам Андруся. Дырэктар пытаўся, чаму я прыціхла, а мне было ўсё роўна, абы далі наглядзецца на Андруся. Мне нават тады маміна прыгаворка згадалася: «Хоць пад лаўкаю пасяджу, але на харошага пагляджу». Шашлык быў надта смачны, мяса стала далікатнае і сакавітае, цэлую ноч праляжаўшы ў духмяным марынадзе. Мужчыны пілі гарэлку, а жанчыны — белае віно. Андрусь піў чарка за чаркай, смачна закусваючы добрым мясам. Іншыя настаўніцы жартавалі з ім, а ён ім белазуба ўсміхаўся. Я ж хацела, каб ён глядзеў толькі на мяне. Я неяк адвярнулася ад яго, а калі зноў глянула, дык мне аж вочы перавярнула: ён гэтак сквапна кусаў кавалкі мяса з шампура, што стала гідка. Ён расчырванеўся ад гарэлкі, вочы перакасіліся. Ён кусаў мяса жорстка, нібы галодны звяруга, што аж клацалі зубы, тлушч сцякаў па вуснах, на пальцы, капаў на яго вычашчыныя чаравікі. Ён не еў, ён жэр, а каля ягонага рота, дзе, як у бездані, знікалі кавалкі мяса, кружляла муха. Як я некалі магла цалаваць гэтыя вусны, на якіх цяпер блішчаў тлушч. Я адвярнулася, каб гэтага не бачыць. Дахаты мы вярталіся паасобку. Назаўтра я яго спаткала, але гэта быў не мой Андрусь, гэта быў нехта іншы: нейкі чужынец, што драпежна ўсміхаўся вострымі зубамі, на якіх, як мне падалося, яшчэ былі рэшткі ўчорашняга мяса. Я збрыдла Андруся, мне не хацелася нават з ім гаварыць.
Ведаеце, я была з такой беднай сям’і… Я насамрэч недаядала ў дзяцінстве. Ніколі так не было, каб я наелася і мне больш нічога больш не хацелася. Заўсёды хацелася больш. Яшчэ горш было, калі вучылася ў каледжы… Грошай мама не давала мне ні капейкі, часам бульбы якой ці сала падкіне, а мне ж хацелася ўбірацца, красавацца. А не было з чаго. У вёсцы я ведаю таксама шмат бедных людзей, але я ніколі не бачыла, каб нехта так неспатольна еў, як Андрусь. Ведаеце, я пагарджаю беднымі людзьмі… А ён еў як нейкі найгоршы бядак, як бомж, які не бачыў ежы некалькі дзён. О не, з такім чалавекам я б не змагла жыць.
Я стаяў у разгубленым маўчанні. А што было гаварыць?
Анька сама перарвала цішыню, якая ўзнікла на момант.
— Але цяпер я ведаю, чаму для мяне важны Буда… Гэта мусіла так стацца,— па шчацэ дзяўчыны цякла чорная ад пацеклай тушы сляза.
Жупраны
* * *
Віктар Шукеловіч — пісьменнік. Нарадзіўся ў 1982 у Жупранах (Ашмянскі раён). Скончыў беларускі філфак БДУ (2004), тэалагічны факультэт Люблінскага каталіцкага ўніверсітэта (2011).
