Старшыня КНР Сі Цзіньпін і прэзідэнт Казахстана Нурсултан Назарбаеў маюць нагоду для свята: тавараабарот паміж краінамі за 10 гадоў вырас у 4 разы. Фота Ilyas Omarov / AFP
Старшыня КНР Сі Цзіньпін падчас візіту ў сталіцу Казахстана Астану ў 2013 годзе анансаваў праект «Адзін пояс, адзін шлях», які стаў адной з яго галоўных доўгатэрміновых эканамічных ініцыятыў. Яна прадугледжвае стварэнне двух транспартных калідораў: «Эканамічнага паясы Шаўковага шляху» (ЭПШШ, развіццё гандлю на сухапутных тэрыторыях, якія злучаюць Кітай з Еўропай) і «Марскога Шаўковага шляху XXI стагоддзя» (гл. карту). Калі апошні ляжа удалечыні ад расейскіх межаў і традыцыйных зон ўплыву, то першы павінен прайсці па тэрыторыях былых савецкіх рэспублік — краін Цэнтральнай Азіі.
Эканамічная замена
Цікавасць Захаду да рэгіёну зніжаецца, а магчымасці Расіі інвеставаць тут абмежаваныя праз рэцэсію. Кітай жа ў апошняе дзесяцігоддзе стаў там вядучай эканамічнай сілай. Тавараабарот паміж Кітаем і пяццю цэнтральнаазіяцкімі рэспублікамі былога СССР — Казахстанам, Кіргізіяй, Таджыкістанам, Туркменістанам і Узбекістанам вырас, паводле дадзеных МВФ, з $1,8 млрд у 2000 г. да $50 млрд у 2013 г., а потым трохі скараціўся праз падзенне цэн на сыравіну (гл. графік вышэй). Тым не менш ён яшчэ некалькі гадоў таму перавысіў тавараабарот гэтых краін з Расіяй.
Урады некаторых з іх цяпер могуць разглядаць кітайскія інвестыцыі як апошні шанец стымуляваць эканоміку і захаваць палітычную стабільнасць.
«Актыўнасць Кітая ва ўсіх сектарах расце, і немагчыма ўявіць, што заходні ці расійскі капітал зойме месца кітайскага», — лічыць Агрыс Прэйманіс, эканаміст ЕБРР па Цэнтральнай Азіі.
Кітайскія чыноўнікі адмаўляюць, што, рэалізуючы свае эканамічныя праекты, вядуць геапалітычную гульню. «Але яны, вядома, наводзяць на думку пра тое, што такім чынам закладваюцца асновы Pax Sinica — велізарнай дружалюбнай да Кітая эканамічнай прасторы, якая ў залежнасці ад таго, хто як хоча думаць, можа разглядацца як «супольнасць краін, аб'яднаных агульнымі інтарэсамі» або як «зона глыбокага пакланення», — піша галоўны эканаміст Citigroup па рынках, якія развіваюцца, Дэвід Любін.
Інвестыцыі на зямлі
У Казахстане на долю кітайскіх кампаній даводзіцца ўжо 20—25% нафтаздабычы — ненашмат менш за долю дзяржаўнага «Казмунайгаза».
У Туркменіі Кітай замяніў «Газпром» у якасці асноўнага пакупніка газу (61% экспарту з краіны ў 2014 накіроўваўся ў Кітай).
Шмат у чым гэта адбылося дзякуючы адкрыццю ў 2009 г. газаправоду Цэнтральная Азія — Кітай, пабудаванага ў асноўным на кітайскія крэдыты; цяпер будуецца яго чацвёртая ветка, якая павінна прайсці з Туркменіі па тэрыторыі Узбекістана, Таджыкістана і Кіргізіі. У апошніх двух краінах кітайскія кампаніі інвеставалі ў нафтаперапрацоўчыя і цэментавыя заводы. Яны таксама інвестуюць будаўніцтва дарог і тунэляў ў краінах рэгіёну.
Кітайскія інвестыцыі ў Казахстан, Узбекістан і Туркменію перавышаюць расійскія у 10,7 разы — і ў перспектыве баланс будзе змяняцца не на карысць Расіі, сцвярджае прафесар Вышэйшай школы эканомікі, эканаміст Уладзіслаў Іназемцаў.
Дадзеных пра інвестыцыі мала, таму што многія дамоўленасці заключаюцца на двухбаковым узроўні паміж кітайскімі дзяржаўнымі банкамі і ўрадамі альбо дзяржкампаніям цэнтральнаазіяцкіх рэспублік. Аднак, напрыклад, год таму першы намеснік міністра фінансаў Таджыкістана Нураліеў казаў Financial Times (FT), што за тры гады Кітай інвестуе ў краіну не менш за $6 млрд.
Гэтая сума эквівалентная 2/3 ВУП Таджыкістана і больш як у 40 разоў перавышае гадавы прыток прамых замежных інвестыцый у краіну.
Паводле Нураліева, грошы пойдуць на будаўніцтва газаправоду, чыгунак і цэментавых заводаў. Ён прызнаваў, што Таджыкістан можа трапіць у эканамічную залежнасць ад Кітая, але краіна мела кампенсаваць наступствы спаду ў Расеі і скарачэння грашовых пераводаў з яе таджыкскіх працаўнікоў, што складалі каля 45% ВУП.
Калі гэтым летам валютныя рэзервы цэнтрабанка Таджыкістана ўпалі да крытычна нізкага ўзроўню, ён падпісаў пагадненне аб валютным свопе на 3,2 млрд юаняў ($500 млн) з Народным банкам Кітая.
А калі ў жніўні Казахстан адмовіўся ад прывязкі тэнге да даляра і курс знізіўся больш як на 20%, прыярытэтам Астаны было супакоіць Пекін.
«Куды прэзідэнт Казахстана здзейсніў першы візіт пасля гэтага рашэння? Каго перш за ўсё пераконвалі, што інвестыцыі не згубяцца? Кітай», — адзначае старшыня цэнтрабанка Казахстана Келімбетаў.
Праўда, падарожжа па Шаўковым шляху не заўсёды можа ісці гладка. Прапанова здаць Кітаю ў арэнду буйны ўчастак зямлі ў Казахстане пад сельскагаспадарчую вытворчасць выклікала ў 2010 г. пратэсты насельніцтва. «Кожная спроба Кітая ўзмацніць уплыў у Казахстане ўзмоцніць антыкітайскія настроі», — упэўнены казахстанскі палітолаг, дырэктар Групы ацэнкі рызык Дасым Сатпаеў.
Вароты адкрываюцца шырэй
Нягледзячы на падобныя перасцярогі, менавіта на мяжы Кітая з Казахстанам створаны транспартна-лагістычны цэнтр «Хоргас», які мае стаць для Кітая новай брамай на Захад.
26 кастрычніка адкрываецца новая чаргу міжнароднага хаба «Хоргас» на Шаўковым шляху
«Тут Усход сустракаецца з Захадам. Гэта злучальнае звяно», — кажа Хішам Белмаашы, камерцыйны дырэктар пабудаванага ў «Хоргасу» так званага сухога порта, прызначанага для перавалкі грузаў, якія ідуць з Кітая ў Цэнтральную Азію, Еўропу і на Блізкі Усход. Персанал прадпрыемства здольны перанесці груз з кітайскага цягніка на казахскі (гэта неабходна з прычыны рознай шырыні каляі) усяго за 47 хвілін.
Кіруючая «Хоргасам» дзяржаўная чыгуначная кампанія Казахстана інвеставала ў будаўніцтва порта 245 млрд тэнге ($900 млн); функцыянаваць ён пачаў у жніўні. А ўлады правінцыі Цзянсу, размешчанай на ўсходнім узбярэжжы Кітая, паабяцалі інвеставаць $600 млн на працягу пяці гадоў у стварэнне лагістычнай і прамысловай зон у «Хоргасу» (іх будаўніцтва намечана на 2014—2016 і 2016—2022 гг. адпаведна). Ён можа стаць хабам для рэгіянальнага і міжнароднага гандлю, сцвярджае былы дырэктар рэгіянальнага падраздзялення Deloitte Дарыл Хэдауэй, які пачаў развіваць арыентаваны на Казахстан уласны лагістычны бізнэс.
На яго думку, актывізацыя руху па гэтым маршруце можа стымуляваць перавозку тавараў, якія раней тут не перавозіліся, напрыклад прадуктаў, якія хутка псуюцца (садавіна і гародніна).
Маршрут прывабны, напрыклад, для вытворцаў электронікі, такіх як HP, гатовых плаціць за скарачэнне тэрмінаў дастаўкі. Яна займае 14—16 дзён супраць месяца, або нават даўжэй, марскім шляхам, хоць і абыходзіцца даражэйшай: кошт перавозкі аднаго кантэйнера — $9000 і $3000 адпаведна.
Сукупны грузапаток з Кітая ў Еўропу вырасце ў 2010—2020 гг. на 45% да 170 млн т, прагназуюць у «Хоргасе». Задача Казахстана да 2020 года — прыцягнуць 8% грузаў, з якіх больш за 2/3 будзе ісці праз «Хоргас».
Пакуль жа 98% грузаў з Кітая ў Еўропу дастаўляюць па моры.
Новыя дарогі для грошай
Рэалізуючы праект ЭПШШ, Кітай пашырае спіс аб'ектаў для інвестыцый у Цэнтральнай Азіі, кажуць эксперты. Калі раней яны былі сканцэнтраваны ў нафтагазавым сектары, дык цяпер пойдуць у інфраструктуру, прамысловасць, сельскую гаспадарку, турызм і іншыя сферы.
Стратэгія ЭПШШ грунтуецца на трох прынцыпах: інфраструктура, рэсурсы (імпарт сыравіны і экспарт кітайскіх тавараў) і фармаванне ўмоў для ўзаемнага абмену інавацыямі.
Пра гэта кажа Алег Рамыга, кіраўнік праектаў Інстытута даследавання развіваюцца рынкаў бізнес-школы «Сколкаво»: «Важная тэма ў кітайскай эканоміцы — праграма «Зроблена ў Кітаі 2025», якая прадугледжвае стварэнне інавацыйнай прамысловасці. Для гэтага ім трэба вырашыць, з аднаго боку, як стварыць рынкі збыту для сваіх інавацыйных тавараў, а з другога — як «выцягваць мазгі», высокія тэхналогіі з краін, якія ўдзельнічаюць у стратэгіі ЭПШШ (тут на першым месцы Расія і Казахстан, дзе, напрыклад, ужо працуе шмат кампаній у галіне зялёнай энергетыкі)».
Расійскі адказ
Расійскія ўлады традыцыйна лічаць блізкае замежжа сферай сваіх інтарэсаў. Калі ініцыятыва ЭПШШ была апублікаваная, у Маскве ўспрынялі яе як выклік ўласным інтэграцыйнага праекту — ЕАЭС, перакананы Чжао Хуашэн, дырэктар Цэнтра вывучэння Расіі і Цэнтральнай Азіі ў Fudan University. «Кітай прадставіў падрабязныя тлумачэнні. Ён лічыць, што гэтыя праекты павінны развівацца паралельна, у духу супрацоўніцтва», — нагадвае Чжао.
Сі наведаў Маскву з візітам у маі і падпісаў з прэзідэнтам Уладзімірам Пуціным сумесную заяву аб супрацоўніцтве, каб спалучыць будаўніцтва ЕАЭС і ЭПШШ.
Пагадненне стала вынікам напружаных дыскусій у расійскім кіраўніцтве.
Ідэя, па словах эксперта, такая: Кітай будзе асноўным рухавіком эканамічных пераўтварэнняў, а Масква застанецца галоўным гарантам бяспекі.
«Вядома, Расія хацела б уплываць на эканоміку сярэднеазіяцкіх краін на парытэтнай аснове або быць лідарам, але з пункту гледжання эканамічных магчымасцяў Расія Кітаю аб'ектыўна не канкурэнт, ды яму там і ніхто іншы не канкурэнт», — тлумачыць палітолаг, рэдактар часопіса «Расія ў глабальнай палітыцы» Фёдар Лук'янаў.
Галоўнае рознагалоссе па Шаўковым шляху — Расія настойвае на супрацоўніцтве па лініі Кітай — Еўразійскі саюз, а Кітай лічыць магчымым двухбаковае супрацоўніцтва з кожнай з краін рэгіёну асобна, ды і цэнтральнаазіяцкія дзяржавы не супраць такой мадэлі, нагадвае ён.
Акрамя таго, вядома, Расія мяркуе, што развіццё Шаўковага шляху дазволіць прыцягнуць кітайскія грошы ў праекты на яе тэрыторыі — прычым, як вынікае са слоў чыноўнікаў, не толькі ў тыя, што звязаны з інфраструктурай.
Расійскія праекты самых розных сфер трэба «забрэндаваць Шаўковым шляхам» і прадстаўляць у Фонд Шаўковага шляху і ў Азіяцкі банк інфраструктурных інвестыцый, распавёў намеснік міністра эканамічнага развіцця РФ Станіслаў Васкрасенскі.
Еўразійскі саюз зробіць рэспублікі Цэнтральнай Азіі яшчэ больш прывабнымі для Кітая, бо размешчаныя тут кітайскія прадпрыемствы атрымаюць прамы выхад на расійскі рынак, у той час як матываў у расейцаў сур'ёзна інвеставаць у Казахстан практычна не ўзнікне, лічыць эканаміст Уладзіслаў Іназемцаў.
«У такой сітуацыі, на мой погляд, ужо праз 5—7 гадоў мы ўбачым на Усходзе прыблізна такую ж сітуацыю, якая цяпер так раздражняе нас на Захадзе.
Гэтак жа як Еўрапейскі саюз інкарпарыруе ў сабе не толькі былых саюзнікаў СССР, але ўжо і асобныя савецкія рэспублікі, ЭПШШ стане канкурэнтам Еўразійскаму саюзу, бо супрацоўніцтва з Кітаем будзе адкрываць больш магчымасцяў, чым з Расіяй», — піша ён у артыкуле для gazeta.ru.
Кітаю па меры росту яго эканамічнай прысутнасці можа быць цяжка заставацца ў баку ад вырашэння пытанняў рэгіянальнай бяспекі, адзначаюць аналітыкі. Ён ужо пачаў прадстаўляць ваенную дапамогу Кіргізіі і Таджыкістану.
«Хоць гэта і эканамічны праект, ён можа аказаць палітычны ўплыў», — прызнае прафесар Чжао.
«Кітайская знешняя палітыка скіраваная перш за ўсё на задавальненне ўнутраных патрэбаў. Для гэтага ім і патрэбныя рынкі збыту, забеспячэнне рэсурсамі. Пакуль гэта можна вырашыць у Цэнтральнай Азіі, яны будуць укладваць там грошы.
Расія тут мае справу з аб'ектыўным працэсам і можа альбо заставацца ў баку, альбо ўдзельнічаць у ім, адстойваючы ўласныя інтарэсы», — кажа Алег Рамыга.
Па гэтай прычыне, лічыць ён, адносіны ў Цэнтральнай Азіі развіваюцца ў духу партнёрства ў адрозненне ад стасункаў Расіі з краінамі на захад ад яе тэрыторыі, дзе яна канфліктуе за ўплыў на былыя савецкія рэспублікі.
