Накупаўшыся дасхочу, Юрэк любіць ляжаць на беразе Вяллі і ўдыхаць саладжавы травяны водар. Пах апаноўвае свядомасць, кружыць голаў, блытае думкі. Застаецца толькі прыплюшчыць веі ды заснуць, але тут які-небудзь казытлівы мураш пачынае паўзці між лапатак…
Вось ён ізноў падняўся, пачухаў лагчынку на спіне. Вялля, як тое люстра, адбівае ў сабе кусты і высокае неба. Рака наогул выглядала б нерухомай, калі б не бутэлька з-пад кока-колы, што павольна плыла па люстраной роўнядзі.
Звычайна пустыя поліэтыленавыя бутэлькі плывуць бокам, а гэтая стоймя, вытыркнуўшы з вады чырвоны корак. Можа, яна поўная? Хтосьці ўзяў на рэчку, паклаў у ваду ля берага, каб не грэлася на сонцы, а плынь падхапіла… Някепска б было глынуць халоднай колы.
Юрэк крэхча, падхопліваецца на ногі, кідаецца з разгону ў ваду. Некалькі добрых грабкоў — і ён ужо на сярэдзіне ракі. Але ж дарма мітусіўся: колы ў бутэльцы няма. Але яна даволі цяжкая, і ў яе, падобна, штосьці паклалі.
Пакуль чабохтаўся ў вадзе, выглядаючы, што там ляжыць на донцы, пакуль плыў, заграбаючы адной рукой, цячэнне аднесла яго ад пясчанага берага, і давялося прадзірацца скрозь зарасці жыгучай крапівы.
Увесь апечаны — нават носу дасталася, — Юрэк падбег на цырлах да старога месца, дзе ляжала адзежа, і агледзеў бутэльчыну. На дне быў пластылін, ці яшчэ якая халера, а ў сярэдзіне, падобна, ляжала скручаная ў трубку паперчына. А можа, там грошы? Ці якія наркотыкі? Ходзяць чуткі, што з таго боку мяжы пускаюць па вадзе кантрабандныя цыгарэты ў поліэтыленавых торбах, а на гэтым баку пераймаюць. Праўда, дзед кажа, што гэта лухта, бо памежнікі асвятляюць раку пражэктарамі, а можа, і сетку ўпоперак ракі нацягнулі, каб лавіць кантрабанду. Бутэлька цёмная, вызначыць дакладна, што там ляжыць, немагчыма. Паспрабаваў адкаркаваць — спачатку рукамі, а потым зубамі, — корак не паддаўся. Быў заліты нейкім клеем: каб вада не трапіла. Тут патрэбны быў нож, і Юрэк, азірнуўшыся, спехам нацягнуў саколку і порткі.
Дзед Базыль сядзеў на лаўцы каля хаты і прывязваў гачкі да лёскі. Рыхтаваўся да вечаровай рыбалкі. Прывязаўшы чарговы гачок, дзед адкусіў канцы лёскі мініяцюрнымі абцужкамі, падняў галаву і са здзіўленнем убачыў унука, які шыбаваў да хаты, трымаючы ў руках пластыкавую пляшку. Звычайна Юрэк адразу ж пасля сняданку выпраўляўся на рэчку і вяртаўся блізу абеду. Сёння ж не паспеў выйсці з хаты — і ўжо бег назад.
— Што здарылася? — крыкнуў дзед Базыль, але ўнук не адказаў і, падляцеўшы, выхапіў з ягоных рук абцужкі.
Потым дзед з лёгкай трывогай назіраў, як унук, задыхана сапучы, прабівае абцужкамі бутэльку і рэжа цвёрды поліэтылен каля корка. Нарэшце аберуч трасе бутэльку, і з яе выпадае скручаная ў трубку паперчына. Юрэк са скрухаю пераводзіць дых. Чакаў, відаць, што з бутэлькі выпадзе штосьці больш цікавае і каштоўнае.
— Па рацэ плыла, — паведамляе Юрэк, разгортвае паперку і, мрукнуўшы: — Па-расейску напісана, — бязгучна мыліць вуснамі.
— Ну ты ж прачытай, што там, — азываецца дзед.
— Ды тут нейкі бульбаш ліст піша, немаведама каму, — крывіцца ўнук і, набраўшы паветра ў лёгкія, панылым голасам чытае: «Мяне завуць Максім. Я вучуся ў восьмым класе… — як і я, — заўважае Юрэк, і працягвае: — У мяне ёсць мара — убачыць марскую далячынь. Таму і кідаю гэтую бутэльку ў Вяллю, у спадзеўцы, што даплыве да Балтыйскага мора і маракі падымуць яе на борт свайго цеплахода…» — Ага, больш маракам няма чаго рабіць, — хмыкае Юрэк, з вясёлым дакорам хітнуўшы галавой. — «Я зірнуў на мапу. Ад нашай вёскі да мора дзесьці 730 кіламетраў. Так што, хутчэй за ўсё, да Балтыкі мой ліст не даплыве. І калі хто раптам выцягне бутэльку з ракі, просьба паведаміць — дзе гэта надарылася. Цікава ж даведацца, ці далёка яна заплыла».
— Ну гэта можна, — мармыча Юрэк, — вярнуся дахаты, напішу гэтаму Максіму: «Вылавіў бутэльку ў Вяллі насупраць хутара Ужупіс Няменчынскага староства. І як вылазіў з ракі ад пятак да носу абстрыкаўся крапівою».
— Ты глядзі, аж з Беларусі прыплыла, — дзед Базыль патузаў прывязаны да лёскі гачок. — Бутэлькі далёка не заплываюць. Іх звычайна на рачных выгінах да берага прыбівае. А якраз на мяжы Вялля ого-го якія лукавіны закладвае. А дзе бутэльку ўкінулі?
— Напісалі. Вёска Жодзішкі Смаргонскага раёна Гродзенскай вобласці.
— Жодзішкі? — знянацку пажвавеў дзед Базыль. — А ну дай зірнуць.
Перахапіўшы аркушык, ён наставіў на яго падслепаватыя вочы і, уздыхнуўшы, прамовіў:
— Акуляры трэба.
Юрэк яшчэ крыху пакруціўся ў двары, выпіў хатняга квасу са збана і зноў выправіўся на рэчку. І дзед Базыль крыкнуў яму ўслед:
— Ты ўсё ж напішы гэтаму хлопцу!
Стары падхапіў паперку, пайшоў у хату па акуляры. Некалькі разоў запар перачытаў тэкст і доўга паціраў грудзіну — тое месца, дзе парывіста тахкала сэрца.
Неба пад вечар зацягнула нізкімі хмарамі, стала душна, і за даляглядам, у тым баку, дзе Вільня, раскаціста грымнула. Перад навальніцай дзеду заўсёды нядужылася: шчымела сэрца і кружылася галава. Таму ён не пайшоў ставіць донкі, а адразу ж пасля тэлевізійных навін з вохканнем палез на вышкі. Там, на мяккай сяголетняй канюшыне, яны з унукам спалі.
Спачатку нібыта панурыўся ў сон. Нават не ў сон, а ў нейкую хваравітую замарач, калі нібыта спіш, але чуеш кожны зык, нават мышыны піск на другім канцы адрыны. І прымроілася спачатку высокая ліпа, што расла каля іхнай хаты, а потым змучаны бацькавы твар. Чырвоны, як пасля лазні, з прыліплай да лобу пасмай спалавелых валасоў. Ён ніколі дагэтуль не бачыў бацьку такім страшным, а таму ўжо збіраўся расплакацца, ды маці тыцнула ў рукі цяжкі ўслон: «Нясі, Васілёк, бо мусім да цямноцця сабрацца». Іхны конь Лазунок, дарэшты знясілены, валок звязаныя бярвёны, якія пакідалі на зямлі хвалістыя барозны. Схапіўшы ўслон за ножку, ён валок яго па тых барознах, сюд-туд падаючы і размазваючы па твары гарачыя слёзы. Нарэшце Лазунок, гучна пырхнуўшы, спыніўся, і бацька хвастануў каня пугай. Конь узняў пысу, зірнуў на яго, малога, перапужаным чырвоным вокам. Нібыта прасіў абароны. Ласкавы шэры конік, які вазіў яго на сваім карку, а потым з удзячнасцю браў трапяткімі губамі з далоні акраец чэрствага хлеба. «Не бі Лазунка!» — крычыць ён бацьку і чуе бразгат дзверцаў. У квадраце зырка асветленага вакна ўзнікае і зноў зліваецца з цемрай Юркава галава.
— Гэта ты, Юрэк? — дзед Базыль падымае голаў. — Ведаеш што… забяжы ў хату. Там на паліцы, у кухні, пляшачка стаіць. Накрапай мне дваццаць кропель. І вады падлі.
Унук вярнуўся надта хутка, са шклянкай у руках.
— Зараз дождж пачнецца, адразу лягчэй стане. Відаць, ціск падскочыў, — выдыхае дзед, прыклаўшыся да шклянкі, што бліснула фіялетавым святлом. Маланкі жахалі адна за адной.
Юрэк расправіў у сваім куце прасціну, лёг, але тут жа прыўзняўся на локці.
— Дзеду…
— Ну.
— А ты ж, здаецца, жыў у тых Жодзішках у дзяцінстве.
Дзед хвіліну, а можа і больш, маўчаў, нарэшце азваўся:
— Жыў… толькі не ў саміх Жодзішках, а непадалёк, на хутары. Прыгожая была мясціна. Хата на беразе Вяллі стаяла, а поруч старая ліпа з буслянкай. Бацька пасеку трымаў, дык улетку ліпа аж гула ад пчолаў…
— А чаму ж вы адтуль з’ехалі, калі там было так добра?
Дзед ізноў адказаў не адразу.
— Самохаць мы б адтуль ніколі не з’ехалі. Ды абставіны прымусілі, — дзед Базыль зморана ўздыхнуў. — Аднойчы, дасвеццем, да нас нейкі чалавек завітаў на ровары, штосьці сказаў бацьку і тут жа з’ехаў. Бацька вярнуўся спалатнелы, прыхапіў з-пад лаўкі сякеру і на хату палез — дах разбіраць.
— А што той чалавек паведаміў? — унук пачухаў апечаныя крапівой галёнкі, якія цяпер страшэнна свярбелі.
— Сказаў, што нас у спісы ўнеслі. На адсяленне. Вось бацька і ўзяўся раскідваць хату.
— А куды адсяляць збіраліся? — запытаўся ўнук пад гучны выбух грому.
— Як куды… у Сібір, ці ў Казахстан, ці яшчэ якое задуппе.
Гэтым разам грымнула, падобна, над самай адрынай. Юрэк нават прыхаваўся пад коўдру, але потым грымнула цішэй, і ён ізноў падаў голас:
— А навошта было хату раскідваць?
— Вырашылі на новае месца перабірацца. Вось твой прадзед за два дні яе і раскідаў.
— І што — адзін?
— Матчын брат дапамагаў, дзядзька Міхал. Удвух і раскідалі, ды бярвенне да берага падцягнулі. Мне тады толькі шэсць гадоў стукнула, але таксама дапамагаў дарослым. Конік у нас быў, нядошлы. Добрага каня Саветы забралі, а гэтага, дзякаваць богу, пакінулі. Цягне бярвенне да ракі і з капытоў валіцца. Потым бацька з ім на беразе развітаўся, папрасіў прабачэння, што хвастануў пугай, — дзед са здзіўленнем пачуў у сваім голасе па-старэчы слязлівыя ноткі.
— А што, каня з сабой не ўзялі?
— Куды ж яго возьмеш? Дзядзьку Міхалу пакінулі. А таго на наступным тыдні ў Краснаярскі край звезлі, разам з сям’ёй. Жонка ў 56-м годзе вярнулася, а дзядзька недзе там, на Енісеі, і сканаў.
— Ну дык… хату да вады падцягнулі, а далей што? На баржу пагрузілі?
— Ды якая там баржа. Плыт звязалі, на яго гнілыя дошкі з вокнамі паклалі, у мех колькі курэй запіхнулі — і па Вяллі паплылі. Плылі ўночы, а ўдзень бацька плыт да прырэчных кустоў прывязваў ды спаў, як сноп. А на чацверты дзень зусім змардаваўся, кінуў прыс, якім ад берага адпіхваўся, нас і прыбіла да пясчанай водмелі. Да той самай, дзе ты купаешся. Маці пайшла ў суседнюю вёску, вярнулася і кажа: «Тут ужо Літва». Мы і абселі на гэтым беразе.
— А чаму вас хацелі выселіць? Прадзед што, забіў кагосьці? — Вочы ўнукавы ўражана бліснулі ў святле фіялетавай маланкі.
— Куды там забіў. Проста не спадабаўся савецкай уладзе, каб яна спрахла. Можа, у калгас не хацеў ісці, а можа, што на Сталіна сказаў, а можа, таму зганялі з котлішча, што быў беларусам.
— Якім беларусам? Мы ж палякі!
— Запісаны палякамі, але ж гаманілі па-простаму. Бацька мой наогул лічыў сябе беларусам. Казаў, як быў зусім малы, у Жодзішкаўскім касцёле новы ксёндз аб’явіўся. Прамаўляў казані на тутэйшай мове, дык народу ў касцёл набівалася як завязаць. Палякам гэта, вядома, не спадабалася, і кінулі небараку на нары. Звалі Вінцэнтам, а прозвішча, на жаль, забыўся. Бацька з тых часін і замілаваў усё беларускае. У Вільню ездзіў, газеты прывозіў. Вось яму бальшавікі гэта і прыгадалі.
— А палякі што, таксама, як і савецкая ўлада, ганялі беларусаў? — запытаўся ўнук з інтанацыяй недаверу.
— Ну не так ужо… Скажам, калі ты поркаешся ў зямлі ды маўчыш, цябе не чапаюць. А калі заявіш, што ты беларус ды пачнеш школ, ці яшчэ чаго, дамагацца, адразу ж у Лукішкі накіруюць. Ну а Саветы, тыя зусім былі, як цяпер кажуць, адмарозкамі. Таму сёння Беларусь ёсць, а беларусаў у ёй ужо няма.
Дзед замоўк, а ўнук, закінуўшы рукі за патыліцу, з непаразуменнем залыпаў вачыма: як гэта Беларусь ёсць, а беларусаў няма? Вунь, маці казала, праз іх калісьці ў краму не было як убіцца — у Вільню за каўбасой прыязджалі. І куды ж цяпер падзеліся? У іхным 8-м «А» беларусаў таксама нямашака. Палова палякамі запісаныя, а палова расейцамі. Не… трэба не ліста пісаць, а самому ў Жодзішкі выпраўляцца. І месца тое наведаць, дзе продкі жылі.
— Я там быў аднойчы, яшчэ за Саветамі, — прамовіў, нібыта чытаючы Юркавы думкі, дзед Базыль. — Ліпа стаіць, толькі без буслянкі. Студня толькі захавалася. Гнілая ўся… Пастаяў я там, шапку зняўшы, глынуў вады са студні ды назад на аўтобус…
Па шыферным даху буйным шротам ударылі градзіны. Ударылі знянацку, і ў дзеда Базыля спалохана сцялася сэрца. Ён паспрабаваў уздыхнуць, але дыханне перахапіла. Стары сцепануўся, ратуючыся ад удушша, паспрабаваў клікнуць унука, натужліва застагнаў, але той не пачуў. Цела абмякла, стала бязважкім. І падалося дзеду Базылю, што ён ляжыць на плыце, апусціўшы руку ў раку. Струмені пяшчотна казычуць пальцы, плот паволі плыве па Вяллі, і нехта кліча яго, шасцігадовага, дзіўным словам «дзед».
— Ух ты! — захоплена выдыхае Юрэк і наструньвае вуха. Ніколі ў жыцці ён не чуў такога шалёнага грукату. Так, глядзіш, градзіны і шыфер праб’юць.
Але ў тую ж хвіліну грукат аціхае і ператвараецца ў замарачны пошум дажджу.
«А чаму я раней не чуў гэтай гісторыі з плытом?» — няўцямна думае Юрэк. Дакладней, ён чуў, але ўрыўкамі, ды і не вельмі цікавыя яму былі тыя дзедавы прыгоды.
«Вярнуся дадому — падаб’ю бацьку ў Жодзішкі з’ездзіць. Тут жа недалёка, адно што візу трэба аформіць. І дзеда з сабой прыхопім».
— Чуеш, дзеду? У жніўні ў Жодзішкі злётаем.
— Дзед! — ізноў гукае ўнук, але дзед маўчыць — заснуў пад шорхат дажджу.
Унук закідвае рукі за патыліцу і шчасна пасміхаецца. Ціхая радасць напятай струной дзынькае пад сэрцам. Наперадзе яшчэ два месяцы вакацый. Два месяцы сонечных ранкаў, цёплых дажджоў, начных маланак, пунсовых палымніц, што адбіваюцца ў неспакойнай вадзе, і салодкіх сноў на духмянай канюшыне.
