…Была вайна. Над вайной ляцеў пісьменнік, шукаючы вытанчаныя параўнанні карцінам, што былі бачныя з пазавоблакавай вышыні. Разрывы бомбаў ды снарадаў здаваліся яму падобнымі на квітнеючыя лотасы, напалмавыя тарнада – на агнядышную пашчу цмока… Параўнанні былі цалкам у духу той краіны, над каторай ён ляцеў. Калі-нікалі ён дазваляў сабе вышыню ніжэйшую, нават зусім нізкую, на якую здольны адное што верталёт, каб не згубіць з прыцэлу нябачную з пазавоблачнай вышыні цэль. Потым ён апісваў адчуванні, якія нараджае ўздрыгваючы ў руках буйнакаліберны кулямёт. Гэта былі адчуванні арганізму, каторыя ён намагаўся павыдаваць за адчуванні душы, наўрад ці ўсведамляючы, што ягоная сусветная вядомасць абернецца на старасці гадоў сусветнай ганьбай…
Не, шаноўны чытач, гэта не Праханаў у афганскім небе… Гэта Стэйнбек у небе В’етнама. 1965 год…
Праз два гады ён напіша: «…Мы ўсё глыбей і глыбей угразаем у гэтай дрыгве…»
Аднойчы ў Амерыцы была вайна ў В’етнаме.
Аднойчы ў СССР была вайна ў В’етнаме.
Аднойчы ў В'етнаме была вайна СССР з Амерыкай.
Аднойчы і я апынуўся ў В'етнаме. Пасля вайны і нібыта на вайне.
1986-ы… Ледзяны снежань…
Я бадзяўся па гулкіх залах «Шарамецьева», краем вуха слухаючы паведамленні пра адлёты ў розныя канцы свету. Палёт у В’етнам, што меўся хутка адбыцца, здаваўся мне чымсьці нерэальным, з вобласці фантазіяў, якія збываюцца зрэдку альбо не збываюцца зусім. Гэта зараз любы куток свету — на адлегласці, залежнай ад магчымасцяў кашалька. А тады, узрушаны хуткім падарожжам, я старанна выганяў з памяці ўсё, што чытаў і ведаў пра гэту краіну. Нічога, аднак, не атрымлівалася — перад вачыма зноў і зноў, быццам галаграмы, узнікалі карціны, што складаліся з кніжных абстракцыяў ды тэлекінаўражанняў. Паміж імі часцей за ўсё ўзнікала відовішча бамбёжкі, чамусьці ў выглядзе стэйнбекаўскіх лотасаў…
Намагаючыся пазбавіцца галаграфічных прывідаў, я засяродзіў увагу на павольных натоўпах пасажыраў, шукаючы Анатоля Цімафеева і ягоных спадарожнікаў, з каторымі пазнаёміўся тры гадзіны таму. У «рафіку», які на марозе пад -30 ператварыўся ў сапраўдны лядоўнік, усе тры гадзіны мы матляліся па Маскве, збіраючы дэлегацыю чыгуначнікаў, што таксама мелася ляцець у В’етнам. Цімафееў, сам ленінградзец, узначальваў дэлегацыю, але менш за ўсё нагадваў начальніка, калі дапамагаў цягаць з паверхаў старых маскоўскіх дамоў цяжкаважныя рукзакі з прасамі: нехта з бывалых людзей параіў прыхапіць як мага больш прасаў – лепшы падарунак для в'етнамцаў, маўляў, цяжка сабе ўявіць. «А мо прадаць? — азірнуўся на Цімафеева малады хлапец у кажуху. — Срэбра, кажуць, таннае ў В'ет…» — «Паспрабуй толькі, — пагрозліва адазваўся Цімафееў. — Паміж іншым, падчас блакады прасы ведаеце як цаніліся? Што праўда, не такія, а з чыгуну, на вуголлі, электрычнасці ж не было. Добра яны жар утрымлівалі, ды і ўвогуле, ленінградцы – народ акуратны…» Памаўчаў. І раптам дадаў: «Гэта ж трэба! Мы чатыры гады ваявалі, а яны – трыццаць. Як жа яны там?»
Развіталіся мы на ўваходзе ў аэрапорт, дамовіліся сустрэцца падчас пасадкі.
Ён адразу спадабаўся мне, Анатоль Цімафееў, старшы майстар лакаматыўнага дэпо Ленінград-Варшаўскае. Адчувалася ў ім нейкая грунтоўнасць, надзейнасць і тая прыроджаная інтэлігентнасць, што ўласцівая сапраўды майстравым, ад роду майстравым людзям.
Паціскаючы ягоную руку, я нібыта ізноў адчуў вялікую, цёплую, з крапінкамі вугальнага пылу далонь старога дзядзькі-чыгуначніка, каторы вёў нас, моцна трымаючы за рукі, да бацькоўскіх ачагоў.
Натыкнуліся мы на яго, калі, блукаючы паміж бразгаючымі на счэпцы таварнякамі, намагаліся вызначыць, каторы з іх на Маскву. Што-што, а тое, што ў В’етнам трэба дабірацца праз Маскву, мы разумелі. Вось тады, вынырваючы з-пад чарговага вагона, пачулі мы пакашліванне і глухаваты голас: «Так-так… Заблукалі, хлопчыкі?»
Імаверна, гэта быў сцэпшчык вагонаў – у наскрозь прамасленай ватоўцы і гэтак жа прамасленых брызентавых штанах, усунутых у нізкія боты. Ён узвышаўся над намі, павольна скручваючы самакрутку і ацэньваючы ўсмешлівым поглядам: «Далёка сабраліся?» Тут Мішка і выпаліў: «У В’етнам…» «А-а, — зразумела працягнуў чыгуначнік, — далёка…»
Потым я даказваў Мішку, што трэба было схлусіць. Але ён стаяў на сваім – піянеры не хлусяць.
Быў канец красавіка 1951 года, нас толькі прынялі ў піянеры, і мы, спазніўшыся на адну вайну, спяшаліся патрапіць на іншую.
Згадваецца пра тое, канечне, з усмешкай. Хаця што смешнага? Збіраліся мы на тую, в’етнамскую вайну цалкам сур’ёзна, нават самапалы ў нас былі, сцізорыкі, компасы, кабура і ліхтарык. Ведаеце, такі вайсковы сігнальны ліхтарык – бацька з вайны прынёс, — з рознакаляровым шклом і скураным прарэшкам, каб, не займаючы рук, чапляць яго за гузік на шынялі. І рэчмяшкі былі, напакаваныя чорнымі сухарамі…
І быў мост.
Не ведаю чаму, але з усёй той гісторыі вастрэй, выразней за ўсё згадваецца мост – Заходні мост, па якім вёў нас, моцна трымаючы за рукі, стары чыгуначнік у прамасленай ватоўцы. Магчыма, калі б мы не жылі побач з мастом, жаданне дабрацца да В’етнама не здавалася б нам такім ажыццявімым. Кожны дзень мы бачылі, як імчацца па мосце эшалоны, з грукатам знікаючы ў дыме за дрэвамі прывакзальнага сквера. Так, астатняя частка шляху па абодва бакі ад моста была схавана ад вачэй. А мост быў адкрыты, злучаў бакі свету і нябачныя воку адлегласці…
Я ведаю, што вярнула мяне да гэтага моста – пытанне Цімафеева. Яно само было падобна на мост, што злучыў час і прастору.
Але Цімафееў са спадарожнікамі так і не з’явіліся. І я паляцеў у В’етнам адзін.
…Сустракаў мяне мясцовы журналіст Чан Дык Цінь, прасцей – Цінь, яшчэ прасцей – Цімоша. У чаканні, пакуль разыдзецца натоўп турыстаў, які забіў вузкі праход у будынак аэрапорту, мы то разыходзіліся, то сыходзіліся па бакі шкляной мяжы, што адзяляла нас ад паціскання рук, называння імёнаў і маленечкага кубачка гаркавай в’етнамскай гарбаты. «Вось і В’етнам», — думаў я, здзіўляючыся падабенству пейзажау на роднае Палессе падчас касьбы і цвіцення лугавых траваў. Не, канечне, В’етнам: рудаватае марыва на краі далягляду, дзе ўгадваліся мяккія абрысы невысокіх гор, вільготны жар выпарэнняў ад рысавых чэкаў, што падступалі да самага лётнага поля, зеніткі, што ўтаропіліся ў шугаючае трапічнай спёкай неба…
Да Ханоя мы дабіраліся ля двух гадзінаў. Вузенькая шаша, загачаная з абодвух бакоў раварыстамі, рыўкамі кацілася пад колы «Волгі», кіроўца каторай, не здымаючы рукі з клаксону і не змяняючы выраз твару, спакойна манеўраваў у хаатычным мільгаценні спіцаў, ног… Малы гадоў трох, спусціўшы ножкі з багажніку і не вымаючы з рота палец, стукнуў раптам па крыле, быццам адмахнуўся ад надакучлівай чорнай мухі. Я ўмольна паглядзеў на Цімошу, але ён, які і кіроўца, быў абсалютна спакойны, працягваў згадваць Ленінград, дзе пяць гадоў вучыўся на факульцеце журналістыкі, Мінск, дзе бываў на экскурсіі, Хатынь…
Я спытаў, ці магчыма пабачыць Сангмі. Цімоша з жалем пакруціў галавой – далёка…
Па абодва бакі шашы цягнуліся, наколькі хапала пагляду, рысавыя палі. На іх, нягледзчы на надвячорак, было шматлюдна: стоячы па калена ў жоўтай глеістай вадзе ці з напругай рухаючы ўслед буйвалу, што паволі цягне саху, сяляне, не разгінаючыся, ці то саджалі парасткі рыса, ці то даглядалі іх, а хутчэй за ўсё рабілі і тое, і іншае. Працавалі, відаць, сем’ямі, бо шмат было дзяцей, падлеткаў, што пазабіраліся на спіны буйвалаў ці налягалі, высока задраўшы худыя локцікі, на саху. Па абочынах дробненька тупалі, згінаючыся і хістаючыся пад цяжарам важкіх кашолак, перакінутых цераз плячо чымсьці падобным на каромысла, жанчыны, збольшага ў гадах. Некаторыя цягнулі на сабе агромністыя вязкі цукровага трыснягу…
Часам трапляліся кучы развернутага жалеза ды касцякі згарэлых грузавікоў ды аўтобусаў. На скрыжаваннях – вялізныя бетонавыя доты, сапраўдныя крэпасці з іржавымі бранявымі калпакамі, адкуль усё яшчэ тырчэлі караткаствольныя гарматы. Больш за дзесяць гадоў ад заканчэння, а ўсё — вайна…
І раптам я ўбачыў мост.
— Тханглонг! — з захапленнем выдыхнуў Цімоша. — Узлятаючы дракон…
Мост і сапраўды быў падобны на выгнуўшага доўгую спіну дракона. Ён узлятаў у надхмар'е, падстаўляючы яе сонцу, раскручваў бетонавыя кольцы, узносіўся над раўніннай прасторай палёў і адчувальнай па нечаканай прахалодзе, што ўварвалася ў адчыненыя вокны, вялікай ракой… «Амаль сем кіламетраў, — паведамляў Цімоша, — найвялікшы ў Паўднёва-Усходняй Азіі… два ярусы… для ўсіх відаў транспарту…» Я паглынаў гэту інфармацыю, не спыняючыся, аднак, любавацца магутнай прыгажосцю ягонага ўзлёту… Аднекуль з вышыні, з другога яруса, сыпаліся і хутка гаслі іскры электразваркі, за агароджай цягнулася чыгуначная каляя, рабочыя ў касках, напружваючы спіны, мацавалі на стыках рэйкі…
Нарэшце паказалася Чырвоная рака, я ўгледзеўся ў яе сапраўды чырванаватыя воды, не зусім разумеючы, дзе апынуўся — баржы паўтыкаліся насамі ў кучы жвіру на беразе, мацакі-буксіры дзелавіта пыхкаюць супраць плыні, цяжка гружаныя «МАЗы» выпаўзаюць з кар'ера… Каб не джонкі пад чорнымі, падобнымі на кажаноў, ветразямі, каб не бачныя з вышыні чарапічныя дахі Ханоя, не пагады, што хаваюцца за высокімі зараснікамі бамбука і не хаціны пад шырачэнным бананавым лісцём, зусім лёгка было ўявіць сабе, што ўнізе працуе Прыпяць паблізу Турава, дзе таксама будаваўся тады мост…
І раптам Цімоша заспяваў.
Ён спяваў, напалову прыкрыўшы вочы за шклом акуляраў. Мелодыя нагадвала вычварную плынь нейкіх таямнічых, то хуткіх, то павольных водаў… Раптам яна ўзнеслася і перарвалася на самай высокай ноце. «Пра што песня, Цімоша?» Ён усміхнуўся: «Тханглонг… Яе склалі будаўнікі моста, а зараз спявае ўвесь В'етнам. Запісвай: «Павук тчэ павуціну, захад сонца злучае дзень і ноч, ліст злучае сэрцы каханых… А мы будуем мост — злучаем мінулае з будучым…»
Такім быў першы дзень у тагачасным В'етнаме, потым яшчэ дзевяць… А потым — яшчэ 30 гадоў.
Я перабіраю зараз блакнотныя нататкі, углядаюся ў здымкі, намагаючыся аднавіць ў памяці разрозненыя карціны і ўявіць сабе, што змянілася ад тае пары ў далёкай краіне. Калі штодзень бачыш, як руйнуюць Сірыю расійскія бамбавікі, мімаволі шукаеш асабісты адказ на пытанні, чаму дзве самыя магутныя ў другой палове ХХ стагоддзя дзяржавы пацярпелі ганебную паразу — СССР у Афганістане, ЗША — у В'етнаме? Дадайце глабальную гістарычную паразу СССР, і вы зразумееце, што яе карані і ў той в'етнамскай вайне з Амерыкай, хаця знешне, здавалася б, СССР тады перамог.
Насамрэч перамог в'етнамскі селянін, што ад раніцы налягае на драўляную саху. Менавіта ён аказаўся мацнейшым за «фантомы» з усімі ягонымі электроннымі вантробамі. Таму што ён пасадзіў расток рысу.
Але ў якім моры крыві…
Насамрэч перамог мост.
Але якую безліч ахвяр праглынуў, каб узляцець…
З усіх ідэалогій, што бянтэжаць чалавецтва цягам ягонага існавання, пакідаючы за сабой мора крыві, пераможцай заўжды аказваецца ідэалогія мірнай працы і нацыянальнай памяці — пасадзіць расток рыса і пабудаваць мост.
Гучыць наіўна на тле мудрагелістых разважанняў пра геапалітыку, сферы ўплыву і так званыя «нацыянальныя інтарэсы». Але ж ці наіўнае супадзенне ў часе геапалітыкі ратавання Зямлі з геапалітыкай вайны за рэсурсы, што час ад часу выбухае крывёю?
Супадзенне і супрацьстаянне. На жаль, мала яшчэ ўсвядомленае.
Так, і 30 гадоў таму і сёння В'етнам — камуністычная краіна. Па-савецку, па-в'етнамску… Дзякуй, што не па-чырвонакхмерску…
Тады, у снежні 1986-га, я штодзень адчуваў, як камуністычная ідэалогія па-савецку прыстасоўвае да сябе ідэалогію мірнай працы, робячы яе марнай для селяніна, што садзіць расток рыса, і для рабочага, што будуе мост. Адчуваў паўсюль: і калі бачыў, як зранку ўзлазіць на дах сваёй хаціны падлетак і безвынікова кідае лёску, што панамотвана на кансервавую бляшанку, у возера, каб здабыць сняданак; і ў гатэлі, з якога немагчыма было самастойна выйсці, бо адразу трапляў пад забарону пільнай аховы з аўтаматамі; і ў рашучай адмове Цімошы скарэктаваць праграму, каб у напаўгалоднай краіне пазбегнуць штодзённага знаёмства з в'етнамскай кухняй і дазнацца пра што істотнае — «ты приехал не работать, а крепить дружбу»; і калі Цімоша знік на два дні, бо захварэла жонка і не было каму карміць курэй, што гадаваліся ў хаце дзеля ежы; і калі на развітанне ўбачыў у вачох Цімошы непадробны страх з-за таго, што не паспелі наведаць маўзалей «дзядзечкі Хо»…
Але адчувалася і іншае.
Дзе б ні быў, з кім бы ні размаўляў, адусюль толькі і чулася пра масты…
Дзвесце шэсцьдзясят разоў бамбілі амерыканцы Хамронг — «пашчу дракона» — на знакамітай дарозе № 1, што злучае поўнач і поўдзень. І толькі ў першы налёт згубілі 47 самалётаў. А колькі іх усяго паглынула «пашча дракона»?
Пра Хамронг мне распавядалі людзі, каторыя абаранялі яго і адразу, пад бомбамі, аднаўлялі. Тое ж — пра ханойскі Лонгб'ен, збудаваны яшчэ французамі — «самы доўгі ў свеце»… Ды пра дзясяткі іншых мастоў.
…На поўначы, у вёсачцы, зусім па-калгаснаму — брыгадзе, што ўваходзіла ў камбінат «Шонг Ло», які вырабляў чай, мы патрапілі, зразумела, адмыслова, на свята з нагоды першага месца ў сацыялістычным спаборніцтве. І з гэтай нагоды брыгадзір Суан, што азначае «вясна», атрымала ажно два метры прыгожай тканіны на сукенку. Залілася чырванню ад сарамлівасці і насамрэч стала падобнай на вясну. Аднак у прыватнай размове згадвала толькі вайну. «…яны бамбілі і нашу вёску, і фабрыку, але мы звезлі абсталяванне ў джунглі і там таксама выраблялі чай…»
Я азірнуўся, не разумеючы, што тут магчыма было бамбіць. Але пачаўся канцэрт, хлопчык з гітарай і дзве дзяўчынкі самазабыўна заспявалі… «Ведаеш пра што?— шэптам спытаў Цімоша. — Дай нататнік: «Заўтра мой настаўнік ідзе на вайну, у мяне няма чаго яму падарыць акрамя песні пра тое, каб ён хутчэй вярнуўся пасля перамогі і зноў пачаў нас вучыць…» — «Такая сумная песня, — заўважыў я. — Чаму ж яны усміхаюцца?» — «Таму што заўтра — гэта ўжо ўчора…»
Але кожнае заўтра вяртала мяне ва ўчора. Такі вось мост.
Мост, які перамог бомбу.
…А Цімафеева — памятаеце? — я ўсё ж праз пяць дзён сустрэў, заспеў ў гатэльным нумары за дзіўнаватым заняткам: апрануўшыся ў працоўную спяцоўку, ён раскладваў па стале вялізныя развадныя ключы, гайкавёрты, адвёрткі — суцэльны набор свайго чыгуначнага інструмента.
— Вось, — усміхнуўся, — замест прасаў… Хто ж ведаў, што ў самалёт не пусцяць з такой вагой?! Мы ўсё-ткі да цягнікоў прызвычаеныя… Ну а тут як? — накінуўся з распытваннямі. — Шмат працы?
— Працы шмат, — усміхнуўся і я. — Калі насамрэч працаваць, а не «крепить дружбу»…
Звычайны пейзаж
У цэнтры Ханоя
На Чырвонай рацэ
Храм пры дарозе
На скрыжаванні
З Цімошам
