Толькі цяпер, праз гады, пачынаеш дарэшты ўсведамляць усю жахлівасць паднявольнага стану землякоў-заходнікаў пачатку савецкае эры. Асабліва маладзейшых, тых, што толькі-толькі пачыналі, як, напрыклад, бацькі мае і іх аднагодкі, на той час убірацца ў сілу. Прыйшлі чужаніцы, панакідвалі людзям на шыі хамуты, ператварылі ў рабоў. Спадзяванні, мары, дзедаўскіябацькоўскія традыцыі і звычкі — усё на злом, у сметніцу, на ўзвей вецер. Узамен — мацюкі, хамства, п’янства. Дык і не дзіва, што ў цесным куточку густанаселеных яшчэ вёсак, бывала, што ні год — самазабойцы-вісельнікі. Смерць быццам і не наўпрост, бо якніяк добраахвотная, і ўсё адно пад ціскам абставінаў жорсткае, нечалавечае безнадзейнасці.
* * *
Згадкі гараджанаў пра гады ўласнага маленства для іх вясковага аднагодка — часта карціны іншасвету. Два лады жыцця, дзве абсалютна розныя яго выявы ва ўлонні аднаго і таго ж дзяржаўнага ўладкавання. Але ці варта гэткую велізарную рознасць спісваць на адно толькі ўладкаванне? Што наракаць на хібы ўладкавання, калі чалавек іх прычынаю і з’яўляецца.
* * *
Літаратура факта нярэдка нават больш далёкая ад праўды жыцця, чым расквечаная бурнай фантазіяй аўтара белетрыстыка. Факт накладваецца на факт, а ў выніку праўда калі і атрымліваецца, дык надта ж ужо кульгавая, аднабокая. Чым такая праўда, то лепш ужо складная прыдумка. Тым больш што сучбелліту, як яго абзываюць, відавочна не хапае белетрыстыкі. Затое з каптуром, аж зашмат, — нарысістыкі. Якая, хай сабе і найстыльная, і найвыбітная — аднак жа не мастацкая літаратура, а хутчэй журналістыка. Эгацэнтрычная, і часам адно хіба самім аўтарам і цікавая жвачка.
* * *
Эсэ Л. Гіршовіча «In institiam» («Супраць справядлівасці») у «Іностранной літературе». Дасціпная, як заўсёды ў гэтага аўтара, чытанка, хоць месцамі крыху і цьмянаватая. Да таго моманту прывабная, як пачынаецца жаванне гэтак сёння моднай тэзы «пакаранне смерцю — гэта, безумоўна, дрэнна». З аднаго боку, быццам аргументавана, з другога — пуста і тхліва, як у парожняй дзяжы з-пад селядца. Так шмат у развагах аўтара чалавекалюбнае слушнасці, і так яна, тая салодкая слушнасць, нагадвае манераю падачы запабежлівыя разважанні суайчыннікаў пра нафту і газ падчас колішняга рэферэндуму аб лёсе Саюза і роднай мовы, што і ахвота чытаць неяк увобміг знікае.
* * *
Калісьці таксама хацелася выгукнуць: ай ды Джойс, ай ды сукін сын! А сёння ўжо такое эмацыйнае сведчанне прыязнасці да аўтара іначай як жаданне быць залічаным да сакрэтаў звышвысокага з чыіх бы то ні было вуснаў не ўспрымаецца. Канечне, у ложку пагартаць перад сном тыя дублінскія блуканні няблага, але чытаць ад пачатку да канца — не, ужо дзякуй. І апошніх акордаў фізіялагічна-занатурлівага патоку свядомасці бздлівай Молі Блум дастаткова.
* * *
Напэўна, ніводнае кніжкі гэтак утрапёна, з гэткаю асалодаю не чыталася, як калісьці, год трыццаць таму, «Кірмаш выхвальства» Тэкерэя. Уранні прачнешся, і першае, што ў голаў прыходзіць, — пра тую чытанку міжвольная згадка. Да таго дайшло, памятаецца, што, перш чым адкласці фаліянт да наступнае раніцы, непрачытаныя старонкі лічыў: каб жа хоць надалей хапіла, хаця б не скончыліся дачасна, перш чым душа здаволіцца.
А вось сярод твораў літаратуры, што так і не асіліў за жыццё, — «Стары і мора». Сцверджанне сябе праз перамогу над іншаю, хай сабе і такою бязмоўнаю, як рыбіна, істотаю — зусім не маё. Гвалціць жа сябе, пнучыся не выпасці з шэрагаў гурманаў ад літаратуры, — ці варта высілкаў?
* * *
Прорва паміж прадстаўнікамі уладнага бамонду і іхнімі рускамоўнымі палітычнымі, нават і самымі быццам бы непрымірымымі, апанентамі не такая ўжо велізарная, калі глядзець на яе ў пэўным ракурсе. Агульную светапоглядную рысу — глыбіннае, унутраное русафільства, — што першых, што другіх, як бы яны ад яго самі прылюдна ні адхрышчваліся, — з вагаў не скінеш. Гэта найперш і менавіта тое сутнаснае, што дае падставу нават не самым упёртым нацыяналістам не лічыць ні тых, ні гэтых за сваіх. Не свае. Калі і не дарэшты чужыя, дык усё адно — чужаватыя. І няхай пырскаюць слінаю, даводзячы сваю дэмакратычную выключнасць, а разам тваю зацятую абмежаванасць, няхай злуюць на такую пазіцыю — іх справа.
* * *
Як добра, што імпэтам да вершаскладання Бог не адарыў. З такім прозвішчам ды ў паэты — вось быў бы анекдот. А як пры прозе, дык быццам бы і нічога, і можна цярпець. У спалучэнні з нямецкім імем эклектычна, канечне, ды дзе там той гармоніі на ўсіх набярэшся. Тым больш, што і горш у людзей бывае. Вунь у аднаго крытыка, на шматгадовае даўніны допіс якога датычна майго сціплага літдаробку не так даўно натыкнуўся ў сеціве, наогул прозвішча — дзіва дзіўнае. Як на мой густ, дык і зусім са званнем беларускага крытыка прозвішча несумяшчальнае, бо нядобрыя, звязаныя з дзеямі сумнавядомых Бэндэ ці Кучара асацыяцыі выклікае. Гэтак не стары яшчэ чалавек зза дробязяў раздражняецца, гэтак зацята дурноццем на мяжы даносаў няшчасную айчынную дэмакратычную медыяпрастору поўніць.
* * *
Лёкайства — гэта не толькі перад уладаю поўзанне. Але і перад любою сілаю, перад нахабствам, перад уганараванасцю таксама. Перад апошнім — асабліва брыдкае, бо, як правіла, добраахвотнае. Прыроджанае. Магчыма, спадчыннае, а магчыма — выхаванае, але гэта ўжо не так і важна.
* * *
У Караткевіча: «Чорны… памёр у каменных джунглях, змучаны безграшовасцю, крытыкамі, уціскам цэнзуры, знявечаны фізічна трыцаць сёмым годам — хай гэтаму году і тым, хто рабілі гэты здзек з сапраўдных, — вечная ганьба і… помста». Ну як не паважаць Уладзіміра Сямёнавіча на фоне сённяшніх крывадушных заклікаў да даравання!
* * *
Караткевіч у адным з дзённікавых запісаў 1966 года: «… Так праходзілі дні. Кожны, чорт яго бяры, як крыж. Пэўна, здохну раней часу ад разліцця жоўці або інфаркту». У сувязі з гэтым узгадаліся словы блізкага сябра пісьменніка, актора Коласаўскага тэатра Андрэя Лабанка падчас аднае літаратурнае юбілейнае (ці не да 70-годдзя Караткевіча) імпрэзы: «Ваярыўваярыў Уладзімір Сямёнавіч за гістарычную праўду, аж пакуль не здох дачасна!» Як гэта тады ўсіх уразілаўскалыхнула! Такое сказаць пра Караткевіча: здох! Але ж ведаў сябрук, што казаў, і ведаў, што ўзгадваць такое — не абраза памяці, не святатацтва, а толькі выраз належнага, з прысмакам непазбыўнае горычы, шкадавання. І расчаравання, напэўна.
* * *
Надзея надзеяй, а становішча з моваю, безумоўна, жахлівае. Хто працаваў калінебудзь са студэнтамі нефілалагічных спецыяльнасцяў, той ведае ступень масавасці з’явы. Паўсеместра марнуецца на тое, каб збольшага пераадолець супраціў, непрыманне, а то і проста нянавісць. І гэта — пры выкладчыку, які (прашу прабачэння за нясціпласць) умее з моладдзю працаваць. І гэта — маладыя, на адрас якіх мы ўсё нейкія спадзевы спелім ды якіх паблажлівымі эківокамі адорваем. А разам з тымі спадзевамі ды эківокамі картбланш на ігнараванне грамадзянскага абавязку выдаем. І маладым, і сямейнікам сваім, і сабе самім, і г.д. — да бясконцасці.
* * *
Агульнавядома, што адною з прычын занядбання нашай мовы пасля шчаслівага перыяду бытавання ў ВКЛ у ролі дзяржаўнай з’яўлялася выцясненне яе ў вёску ў выніку засялення гарадоў польскім і яўрэйскім насельніцтвам і праз гэта — займенне статуса непрэстыжнай. Неяк вельмі ж яскрава нагадала пра тое нядаўняя паездка на літвыступленне ў Сянно. Усюды па школах — мова беларуская, а пад’едзеш бліжэй да абласнога цэнтра — і як у іншую дзяржаву трапляеш, гэтак усё зрусіфікавана. І думаеш міжволі: хіба вяскоўцу, хай сабе і адукаванаму, у негалоснай спрэчцы за мову з віцебскім баявітым філістэрам, што і законы ды правы свае гэтак дасканала ведае, і наогул, як кажуць, — «весь из себя», выйсці калінебудзь пераможцам?
* * *
Неблагія хлопцы — пакуль на адлегласці ад улады. А як толькі трапяць ва ўладныя калідоры, так і пачнуць ператварацца ў пачвараў са свінскімі замашкамі. Пачнуць непазбежна, бо такі закон прыроды: належаць да чагосьці і адначасова не быць яго часткаю немагчыма. Нялюдскага, свінскага, якога адвеку так шмат у нашым грамадскім уладкаванні, у тым ліку.
* * *
Так доўга папікалі 85-гадовыя бацькі 60-гадовую дачку яе хваробаю, што аднаго разу, адчуваючы ўжо блізкі канец, не вытрымала, на чарговы закід старых, хто ж, маўляў, нас, як, барані Бог, раней за нас памрэш, пахавае, адказала: «А не трэба так доўга жыць!» І іх зразумець можна, і яе асуджаць не выпадае.
* * *
У прыналежнасці да д’ябальскага атачэння ніхто прылюдна прызнацца не хоча. Нават калі па вушы ў тым атачэнні захрас. Нават калі даўно ўжо не тое што вухам ці вокам або языком — рогам унтэрпрышыбееўшчыны да ганебнага хаўрусу прычыніўся. Быць часткаю сілы, нават і відавочна гнюснай, — з задавальненнем, вось толькі каб як-небудзь незаўважна, бокам, быццам ненаўмысна, быццам з-пад палкі, з-пад прымусу. Мілая асаблівасць калектыўнае свядомасці сучаснага беларуса. Другая, не менш мілая, — імпэту прылюдна ўслаўляць высокія маральныя каштоўнасці, а тым часам употай сябе ды сваіх любімых чадаў ад наследавання тым каштоўнасцям вызваляць.
* * *
У дзённіку за 1896 год Чэхаў узгадвае Фета, які, праязджаючы ў Маскве па Махавой, апускаў у карэце акно і пляваў на ўніверсітэт. Маўляў, «харкне і плюне: цьфу!» Фурман так прывык да гэтага, што кожны раз, едучы паўз універсітэт, знарок спыняўся.
Падобнае давялося чуць год дваццаць таму ў Віцебску датычна будынка аблвыканкама. Толькі не пляваў чалавек на той будынак, а адварочваўся ад яго. Такая, маўляў, гіда, такое паскудства гэты выканкам, што лепш бы вочы яго не бачылі.
* * *
Калі знакі прыпынку — сродак сувязі слоў і словазлучэнняў у сказе, то ў Цвятаевай яны — часта сродак сувязі моўных адзінак і іх формаў, лагічна і сэнсава несумяшчальных. Рамесніцтва найвышэйшага кшталту, якое не на шаманстве грунтуецца, а на бездакорным узроўні моўнае інтуіцыі. Паказчык якой усётакі — найперш дасканаласць сінтаксісу, а потым ужо ўсяго астатняга.
* * *
Усё мяняецца. Вось Зносак купалаўскі, Мікіта. Сёння ён, канечне ж, інакшы, як быў на пачатку мінулага стагоддзя. І мовамі, у тым ліку і сваёй, можа куды як дасканала валодаць, і з выгляду быць гэтак упаўне еўрапейцам, і нават акапацца ў творчасці — да прыгожага пісьменства мець сякоетакое, а то і самае непасрэднае дачыненне. А сутнасць — тая самая, несмяротная зносакаўская. Тая, што нават калі і не дэкларуецца наўпрост, міжволі з закуткоў душы нене ды і вытыркаецца.
* * *
Дзеці на дварэ пры снегавіках — сведчанне адвечнага імкнення чалавека да стваральнага пачатку. Лепяць сабе і не думаюць пераймацца меркаваннем нейкае там адцягнена-абстрактнае мэтазгоднасці. Лепяць, ахопленыя імпэтам штосьці вартае пабудаваць уласнымі рукамі, — немудрагелісты, як сама прырода наўкола, занятак.
* * *
Франц Сіўко. Пісьменнік. Нар. у 1953 у вёсцы Вята на Мёршчыне. Аўтар дзесяці кніг прозы. Жыве ў Віцебску.
Новая кніга прозы Франца Сіўко называецца «Плебейскія гульні». У ёй — тры аповесці: «Цымант», «Дзве вясны дзяцей Прыяпа» і «Плебейскія гульні». Набыць яе можна ў мінскай кнігарні «Логвінаў» (пр.Незалежнасці, 37а).
