Да канца лістапада 1941 года немцы практычна акружылі Маскву.
На захадзе былі ўзятыя Мажайск, Нарафамінск, Малаяраславец. З поўдня наступала 2-я танкавая армія Гудэрыяна. 53-і армейскі корпус рухаўся да Серпухава, акружаючы з поўначы Тулу, на подступах да якой стаяла дывізія Штэмермана. 17-я бранятанкавая дывізія 24-га корпуса рухалася да Кашыры, а войскі 47-га корпуса вялі баі на подступах да Разані.
Ужо пад парамі стаяў ліцерны цягнік, гатовы адвезці Сталіна на бяспечную адлегласць ад фронту ў Куйбышаў (цяпер Самара).
Гудэрыян атрымлівае загад рухацца ў напрамку Горкага (цяпер Ніжні Ноўгарад), замыкаючы кола вакол Масквы з поўдня ў раёне Петушкоў.
Аднак пад Каломнай наступ нечакана захлынуўся.
І што дзіўна: яшчэ не падышлі да Масквы сібірскія дывізіі, а Сталін ужо перакідае войскі з поўначы Падмаскоўя на поўдзень. Хоць толькі што камандуючы Заходнім фронтам Георгій Жукаў прасіў Вярхоўнага аб падмацаванні на поўначы, на лініі Крукава-Рагачова.
Пры гэтым на поўначы Падмаскоўя, нягледзячы на аголены фронт, ніякага руху не адбываецца.
Група армій «Цэнтр» пад камандаваннем фельдмаршала фон Бока даўно ўзяла Калінін (цяпер Цвер), стаіць саракаградусны мароз, вольнае ледзяное покрыва Маскоўскага мора (Іванькаўскае вадасховішча), ніякіх войскаў на супрацьлеглым баку Волгі ў Калінінскага фронта практычна няма.
Войскі фон Бока стаяць на лініі Клін-Рагачова-Дзмітраў і далей не рухаюцца. Стаяць як зачараваныя.
На Валакаламскім кірунку немцы пераадолелі мяжу Дубасекава, але танкавыя дывізіі 46-га корпуса таксама не ідуць да Масквы па Валакаламскай шашы! Цяжкая артылерыя 2-й бранятанкавай дывізіі 4-й арміі вермахта стаіць у Краснай Горцы (22 км ад Крамля).
Артылерысты разглядаюць у бінокль цэнтр савецкай сталіцы, але далей таксама не рухаюцца, хоць ніякага фронту ўжо няма.
Сталін, дарэчы, да канца лістапада ўжо не думае аб пераездзе ў Куйбышаў, за Волгу.
Сцяна
Ёсць ва ўсёй гэтай сітуацыі нешта містычнае. Нібы Сталін пабудаваў нейкую непраходную сцяну на паўночным захадзе Падмаскоўя. Але «сцяна» гэтая была настолькі сакрэтнай, што да гэтага часу ў афіцыйнай савецкай гістарыяграфіі пра яе няма ні слова. Узнікла яна імгненна. То была сцяна з … вады.
Гэта былі патокі вады з Істрынскага вадасховішча, якія змылі не толькі наступаючыя танкі і пяхоту 52-й арміі, але і шматлікія вёскі ўздоўж ракі Істры, густанаселеныя кварталы на ўскраіне горада Істра, у пасёлку Паўлаўская Слабада.
На бярвёны разляталіся сялянскія хаткі, выносячы з патокам старых, жанчын і немаўлят. Разляталіся на трэскі працоўныя баракі ў Паўлаўскай слабадзе. Цудам ацалелыя дамкі былі затопленыя вадой з густой ледзяной дробкай і аскепкамі вялікіх крыг.
Жудасная карціна не ўвайшла ў апублікаваныя мемуары савецкіх военачальнікаў. Падрабязнасці засталіся толькі ў адзіным сакрэтным выданні «Разгром нямецкіх войскаў пад Масквой» пад агульнай рэдакцыяй маршала Шапашнікава,
падрыхтаваным Генштабам Чырвонай арміі і выпушчаным Воениздатом НКО СССР у 1943 годзе. У пасляваенныя гады грыф «сакрэтна» быў зняты і заменены на іншы — «для службовага карыстання». Сакрэтнае выданне праляжала ў спецхране да 2006 года.
Піша маршал Шапашнікаў: «24 лістапада немцы ўшчыльную падышлі да мяжы Істрынскага вадасховішча, рака Істра. З набліжэннем немцаў вадаспускі вадасховішча былі ўзарваны (па заканчэнні пераправы нашых войскаў), у выніку чаго ўтварыўся вадзяны паток вышынёй да 2,5 м на працягу да 50 км на поўдзень ад вадасховішча. Спробы немцаў зачыніць вадаспускі поспеху не мелі».
Маршал Шапашнікаў прыменшыў вышыню воднага патоку.
Узровень Істрынскага вадасховішча — 168 м над узроўнем мора. Плынь ракі Істра за плацінай знаходзіцца на зрэзе ў 143 метры, у Паўлоўскай Слабадзе — 134 метры. Напор вялізнага аб’ёму вады ішоў, як піша Шапашнікаў, на 50 кіламетраў, то бок да Масквы-ракі (узровень якой пры ўпадзенні Істры, вышэйшы за Рублеўскую плаціну, складае 124 метры). Такім чынам,
вышыня патоку, які змываў усё на сваім шляху, складала не менш за 25 метраў (зарад быў закладзены ў падмурак вадаспускаў, закрануўшы і так званы мёртвы аб’ём, які застаецца ў вадасховішчы пры планавых вясновых скідах паводкавых водаў). Калі ўлічваць падзенне патоку да Масквы-ракі, сумарны напор дасягае сарака метраў.
Але выбух плаціны імя Куйбышава (так называецца плаціна Істрынскага гідравузла) усё ж не тлумачыць стаянне немцаў на поўнач ад Масквы, калі ўсе рэзервы Стаўкі былі кінутыя на поўдзень, супраць арміі Гудэрыяна. Мізэрныя сведчанні пра падзеі, якія адбыліся ўслед за выбухам 24 лістапада на Істры, згадваюцца ў той жа кнізе пад рэдакцыяй Шапашнікава, даследаванні нешматлікіх энтузіястаў, сведчанні відавочцаў дазваляюць скласці з мазаічных аскепкаў больш-менш стройную карціну.
Выглядае яна прыкладна так.
Затапіць разам з насельніцтвам
— Таварыш Сталін, фон Бок наступае па ўсім фронце. Узятыя Калінін, Клін. Танкі — у Рагачове, мы пакінулі Яхрому! — дакладвае Вярхоўнаму камандуючаму Заходнім фронтам Георгій Жукаў. — Сібірскія дывізіі падыдуць да Загорска (Сергіеў Пасад. - І.К.) толькі праз тыдзень. Яшчэ столькі ж часу пойдзе на іх разгортванне па фронце. На Заходнім фронце тэрмінова патрэбныя папаўненні.
- Супакойся, таварыш Жукаў! - ласкава кажа Вярхоўны галоўнакамандуючы. - Вось табе ў падмацаванне два байцы!
Знаёмцеся: таварыш Фёдараў, таварыш Фрадкін. Добра, вось табе, таварыш Жукаў, яшчэ адзін баец — таварыш Жданаў. Амаль што наш ленінградскі палкаводзец. Толькі на гэты раз Уладзімір Сяргеевіч.
Жукаў стаяў, нічога не разумеючы і не ведаючы, як рэагаваць на жарт Вярхоўнага. Але Сталін не жартаваў. Ён выклікаў да сябе начальніка Іванькаўскай ГЭС Георгія Фёдарава, галоўнага энергетыка канала «Масква-Волга» Барыса Фрадкіна і галоўнага інжынера Уладзіміра Жданава.
- Калі хутка скінуць ваду Іванькаўскага вадасховішча, лёд будзе праломвацца і ледзяная паверхня будзе непраходнай не толькі для танкаў, але і для пяхоты праціўніка,
- пачаў дакладваць Фёдараў. - Вада сыдзе хутка. Напор — 12 метраў. Каля Калініна — 124 метры, ніжэй плаціны - 112.
— Скідаючы ваду з падмаскоўных вадасховішчаў - Ікшынскага, Пястоўскага, Пялаўскага, Пірагоўскага, Клязьмінскага, Хімкінскага, мы такім жа чынам узламаем ледзяное покрыва па ўсім люстэрку вады і забяспечым непраходную для праціўніка паласу ад Дзмітрава да паўночнай мяжы Масквы,
— падтрымаў калегу Жданаў.
- Куды будзеце скідаць ваду? У Маскву? - са злавесным прыжмурваннем абарваў яго Вярхоўны.
- У нас ёсць Яхромскі вадаскід. На рацэ Валгушы, гэта прыток Яхромы, — падыходзячы да карце, тлумачыць Жданаў. — Калі адчыніць тут засланкі, вада пойдзе ў пойму Яхромы. Напор яшчэ большы, чым на Волзе. Узровень вадасховішчаў — 162 метры, а ў даліне Яхромы — 117. Але тут, праўда, стаяць яшчэ дзве плаціны: Яхромского гідравузла, Ікшынскага…
- Плаціны працуюць на ўздым волжскай вады. На жаль, сувязь з ніжнім б’ефам — толькі праз помпы водапад’ёму, - уступае ў размову Барыс Фрадкін. - Але калі мы адчынім засланкі, помпы будуць працаваць у генератарным рэжыме, прапускаючы ваду ў зваротным кірунку. Вада пойдзе ўніз з вадасховішча, вяртаючы ў энергасістэму электраэнергію, выдаткаваную на іх ўздым. Калі адкрыць адразу абедзве створкі чатырох шлюзаў, паток узмоцніцца.
- Дык вада сыдзе ў Яхрому? Значыць, рака разальецца і будзе бар’ерам для танкаў фон Бока? - усміхаючыся ў вусы, Сталін падыходзіць да карты. - А вось каля Іванькаўскай плаціны канал перасякае яшчэ адна рака - Сястра, так? Можам мы ваду з Іванькаўскага вадасховішча накіраваць туды? Каб немцы не прайшлі далей Рагачова?
- Рака Сястра праходзіць у трубе пад каналам і ўпадае ў Волгу ніжэй Іванькаўскай плаціны, - зноў уступаюць у гутарку Фрадкін і Жданаў. - У канале на дне ёсць адтуліны, прадугледжаныя для асушэння канала паміж загарадваротамі, у рамонтных мэтах. Калі замкнуць трубу і адкрыць дновыя адтуліны, вада падымецца, дойдзе да Рагачова і затопіць ўсю прастору ад Іванькаўскага вадасховішча да Яхромы. Але замкі ёсць толькі ў заходняй частцы трубы.
- Колькі часу спатрэбіцца, каб паставіць новыя замкі? — пытаецца Сталін.
- За тыдзень, думаю, ўправімся, - мяркуе Жданаў.
- Праз два дні ўсё павінна быць гатова! - кажа Сталін. - Папярэджваю: аперацыя павінна праводзіцца ў абстаноўцы строгай сакрэтнасці. Пра яе павінны ведаць толькі тыя, каго яна тычыцца наўпрост. Непасрэдныя выканаўцы не павінны быць інфармаваныя аб мэтах аперацыі.
- Але, таварыш Сталін, - перабівае Вярхоўнага камандуючы Заходнім фронтам. - Мы ж павінны эвакуіраваць насельніцтва з зоны затаплення!
- Каб інфармацыя прасачылася да немцаў? І каб яны паслалі да цябе сваю разведроту? Гэта вайна, таварыш Жукаў! Мы змагаемся за перамогу любой цаной! Я ўжо аддаў загад падарваць Істынскую плаціну. Нават сваю дачу ў Зубатаве не пашкадаваў. Яе таксама магло хваляй накрыць.
Выратаваныя і выратавальнік
Аперацыя сапраўды праходзіла ў абстаноўцы строгай сакрэтнасці. Вось што распавядае патомны жыхар пасёлка Фабрыка 1-га Мая пад Дзмітравым Аляксей Карнілаў.
- Наш пасёлак пабудаваны для працаўнікоў мясцовага торфапрадпрыемства. Кволыя шчытавыя хаты, жыхары якіх у момант наступлення немцаў схаваліся ў адзіным цагляным будынку - у падвалах бульбасховішча. Аляксей Карнілаў расказвае гісторыю, якую ў дзяцінстве яму перадала бабуля Пелагея Іванаўна.
Прыадчыніўшы дзверы бульбасховішча, шчуплы блакітнавокі хлапчук у нямецкай форме і з ліхтарыкам у руцэ здзіўлена агледзеў жанчын з дзецьмі, што схаваліся ў склепе цудам ацалелага «высотнага дома», па якім да гэтага неміласэрна біла нямецкая артылерыя.
- Хохе! Хохе! Фоер! - размахваючы рукамі ў бок высокай трубы бульбасховішча і неміласэрна жэстыкулюючы, тлумачыў хлапчук перапалоханым бабам іх небяспечнае становішча. Маўляў, высокае збудаванне, небяспечна, па ім страляюць. І далей: - Ватэр! Ватэр! Капут!
Жанчына, якая вызірнула з бульбасховішча, не паверылі сваім вачам. У разгар саракаградусной зімы на пратоках торфараспрацовак у пойме Яхромы разыгралася разводдзе. Бурныя патокі з ільдзінамі залівае ўсё вакол.
Яшчэ імгненне – і ледзяная вада пайшла б у падвал бульбасховішча.
Жанчыны з дзецьмі на руках выбіраліся з сутарэнняў бульбасховішча, паднімаючыся на насып дарогі, што вяла ў бок Дзмітрава. Пра тое, каб вярнуцца ў свае дамы, якія паступова хаваліся пад вадой, не магло быць і гаворкі. У гэты час пачаўся абстрэл з боку канала. Хтосьці з жанчын зрабіў белы сцяг з кавалка прасціны (каб свае ня падстрэлілі). Немцы спяшаліся сысці на лінію сваіх умацаванняў на процілеглым беразе Яхромы, якая разлівалася.
Жыхары многіх вёсак і пасёлкаў у даліне Яхромы і Сястры успамінаць падобныя гісторыі ўжо не могуць. Бо ўспамінаць няма каму.
Многія вёскі былі затопленыя цалкам. Асабліва размешчаныя ў пойме Яхромы - паміж шматлікімі пратокамі дробных каналаў мясцовых торфапрадпрыемстваў.
Цаною шматлікіх ахвяр сярод мірнага насельніцтва ў дзясятках пасёлкаў і вёсак Сталіну ўдалося, не маючы ніякіх рэзерваў, скараціць зону боесутычак на Заходнім фронце практычна да двух невялікіх кропак — каля вёскі Крукава і на Перамілаўскіх вышынях.
Немцаў стрымлівалі байцы 20-й арміі пад камандаваннем генерала Андрэя Уласава.
Паводле дадзеных даследчыка Міхаіла Архіпава, у выніку скіду вод Іванькаўскага вадасховішча вада ў Яхроме ўзнялася на чатыры метры, а ў Сястры — на цэлых шэсць метраў.
У зоне затаплення аказалася больш за трыццаць вёсак і мноства дробных населеных пунктаў торфапрадпрыемстваў, будынкі якіх стаялі непасрэдна каля вады.
Вышыня сялянскай хаты з дахам не перавышае чатырох метраў, а ўсё вакол было пакрытае ледзяной вадой. Лёгка ўявіць сабе колькасць ахвяр. Ня менш (калі не больш) іх было і пасля выбуху плаціны імя Куйбышава на Істрынскім вадасховішчы. Зрэшты, іншы даследчык, Валянцін Баркоўскі, лічыць, што зона затаплення ракі Сястры магла быць значна меншай. Занадта мала было часу, каб зварыць засланкі на Усходнім партале трубы пад каналам. Магчыма, спехам звараныя шчыты не вытрымалі напору волжскай вады, і патокі, скіданыя з канала праз засланкі, адразу сыходзілі ў Волгу. Таму і многія вясковыя хаты на беразе ацалелі.
Аб выкананні даложана
На жаль, тэхнічныя архівы канала не захаваліся. Былі знішчаны ў эвакуацыі, у Ульянаўску, пры загадкавых абставінах.
Наступствы затаплення былі жудасныя.
— Людзі маглі гінуць, нават калі дом ледзь падтоплены, - кажа прафесар-рэаніматолаг Фарыт Галееў. - Варта чалавеку ў саракаградусны мароз паўгадзіны прастаяць па калена ў вадзе, ён ужо труп.
Калі я гутару на гэтую тэму з прафесійнымі вайскоўцамі, мне часта кажуць, што педаліраваць тэму гібелі цывільнага насельніцтва не мае сэнсу. Маўляў, гібель мірнага насельніцтва непазбежная. З 27 мільёнаў ахвяраў вайны амаль дзве траціны знаходзяцца за межамі штатнай колькасці РККА. Штурм любога сяла - гэта артабстрэл, у якім гінуць перш за ўсё жыхары гэтага сяла.
Смерць без шлюзаў
Калі я спрабаваў высветліць зону затаплення (і арыентыровачны колькасць ахвяр) у старых жыхароў вёскі Карманава, размешчанага на рацэ Сястры, яны звярнулі маю ўвагу на зусім іншыя ахвяры.
- Бачыце той пагорак? Там проста шкілеты ўнавалку! - Мне паказваюць на невялікі пагорак на беразе Сястры. - Там ляжаць каналармейцы.
- Чырвонаармейцы?
- Не, каналармейцы!
Ахвяр будаўніцтва гэтага канала, выкапанага незадоўга да Другой сусветнай, цалкам можна прылічыць да ахвяраў абароны Масквы. Тым больш, што колькасць загінулых тут на парадак перавышае колькасць ахвяр сталінскіх затапленняў восені 1941 года. Гісторыкі ацэньваюць колькасць загінуўшых каналармейцаў як мінімум у 700 тысяч чалавек (многія прытрымліваюцца ацэнак у паўтара мільёна).
Жыццё зняволенага «на агульных працах» рэдка працягвалася больш за шэсць месяцаў. Кожны лагер, кожная «падкамандзіроўка» (як у тым жа Карманаве на беразе Сястры) аточаная велізарнымі равамі з магіламі загінулых зэкаў. Выжыць маглі толькі «казлы» (якія супрацоўнічалі з адміністрацыяй), стукачы і «прыдуркі». Так называлі тых, хто ўладкаваўся на хлебарэзку, кухню, на пасаду кінамеханіка. Або музыкам у аркестр. У дакументальным фільме «З вады і вадою, ці прыватная турма для вады» (рэжысёр — Антон Васільеў) ёсць надзвычайны кадр: паміраючыя вязні бягуць з тачкамі, а на парапеце шлюза іграе духавы аркестр — каб весялей было паміраць.
Патоп, якога не было
Дзеля справядлівасці трэба сказаць, што затапленне населеных пунктаў у Падмаскоўі было не адзіным у гісторыі Другой сусветнай.
Іншы выпадак прадстаўлены ў кінаэпапеі «Вызваленне» Юрыя Озерава. Як бы ні ставіўся да гэтага прапагандысцкага твора, адна з фінальных сцэн фільма ўражвае. Тая сцэна, у якой па ўказанні аганізуючага фюрэра былі адкрытыя засланкі шлюзаў на Шпрэе, каб рускія разведроты не дабраліся да скляпоў рэйхсканцылярыі.
Вада скрозь адчыненыя засланкі накіравалася па тунэлях метро і гарадскіх электрычак, затапляючы на сваім шляху ўсе станцыі, якія выкарыстоўваліся жыхарамі Берліна ў якасці бамбасховішчаў.
Яшчэ горшая доля чакала Маскву.
Калі б з запасных шляхоў станцыі Масква-Разанская-таварная сышоў спеццягнік ў Куйбышаў з адзіным пасажырам і яго чэляддзю, у Маскве з прыходам праціўніка ўзарвалі б Хімкінскую плаціну, якая аддзяляе акваторыю вадасховішча ад выцякаючай з яго праз парк «Пакроўскае-Глебава» рэчкі Хімкі.
Узровень вадасховішча - 162 метры, узровень Масквы-ракі ў цэнтры Масквы — 120 метраў. Саракаметровы напор з аб’ёмам вады шасці вадасховішчаў ад Масквы да Ікшы мог знішчыць на сваім шляху ўсе будынкі разам з насельнікамі на працягу дзясяткаў кіламетраў.
Пасля вайны ідэю затаплення сталіцы Расіі сталі прыпісваць Гітлеру. У маскоўскага драматурга і рэжысёра Андрэя Вішнеўскага з’явілася нават п’еса «Moskauersee» пра жыццё ў пасляваеннай Маскве (на возеры, які ўтварыўся пасля перамогі Гітлера). Аднак
затапленне сталіцы сіламі войскаў НКВД было непазбежным менавіта пасля ад’езду Сталіна. Да такіх працэдураў рыхтаваліся вельмі старанна.
- Калі ў васьмідзесятыя гады разбіралі стары мост на Дзмітраўскай шашы, у яго аснове знайшлі дзясяткі тон выбухоўкі, якія праляжалі ў насыпе яшчэ з вайны, - кажа Валянцін Баркоўскі.
Колькі тон выбухоўкі ляжыць у насыпе Хімкінскай плаціны, невядома. Плаціна ў парку «Пакроўскае-Глебава» дагэтуль ачэпленая агароджамі з калючым дротам і кругласутачна ахоўваецца аўтаматчыкамі.
