23—24 красавіка ў Мінску прайшло больш за 100 розных экскурсій у рамках «Фэсту экскурсаводаў». У нядзелю мы прагуляліся з аўтарам праекту «Вандроўкі ў мінулае» Паўлам Дзюсекавым па самых старых захаваных могілак Мінска — Кальварыі. Якую гісторыю перажылі яны за 220 гадоў існавання і чаму гэта месца можа стаць такім жа турыстычным пунктам, як і Новадзявочыя могілкі ў Маскве ці Лычакаўскія ў Львове, — у рэпартажы TUT.BY.
«У 60-я піянеры спілоўвалі гэтыя крыжы і здавалі на металалом»
Сустракаемся ля брамы ў стылі класіцызму з чарапамі і касцямі. Пабудаваў яе на месцы драўлянай брамы мецэнат і калекцыянер Ежы Кабылінскі ў памяць аб сваёй жонцы ў 1830 годзе. Праўда, склалася так, што ў XX стагоддзі разбурылі і магілу Ежы, і яго сям'і. А арка засталася стаяць і па сёння.
Заснавалі Кальварыю ў 1745 годзе як мемарыял-помнік пакутам Хрыста, а ў 1796 годзе перарабілі ў могілкі. Да гэтага тут хавалі толькі манахаў, месца пахавання якіх можна пазнаць па вяроўках на крыжах, і шляхціцаў. Зараз на могілках спачываюць беларускія паэты, пісьменнікі, мастакі і грамадскія дзеячы.
Першае, што кідаецца ў вочы — сустракаецца шмат помнікаў з пастаментам, без крыжоў і з вырваным фігуркамі Хрыста. На некаторых прыкметныя месцы спілу.
— Аказалася, што ў 60-я гады прыдумалі сродак, як дапамагчы краіне: бралі піянераў, давалі ім у рукі нажоўку і вадзілі на старыя могілкі. Яны спілоўвалі гэтыя крыжы і здавалі на металалом.
У асноўным на старых могілках арыгінальных крыжоў практычна не засталося: каменныя разбівалі молатам, металічныя — спілоўвалі.
На цэнтральнай алеі часта сустракаюцца не толькі разбураныя ў савецкі час помнікі, але і ацалелыя пліты канца XIX стагоддзя. Іх майстры аказаліся даволі вынаходлівымі спецыялістамі па рэкламе пахавальных паслуг.
— Памёр чалавек, трэба зрабіць яму помнік на магілу — гэта ж трэба майстра выбраць. Што рабіць? Ішлі на могілкі, глядзелі на помнік, выбіралі. Напрыклад, вось прыгожы, усё якасна зроблена. Хочацца, каб і свайму чалавеку так было. Што тады рабілі?
Дзюсекаў расчышчае нагой ад зямлі пастамент у аснове. Бачны подпіс — імя майстра.
Такая матэрыяльная гісторыя захавалася на Кальварыі ў многіх магіл.
«Каб вярнуць магілу на месца, трэба 140 дакументаў з Мінкульта»
Ад уваходу цэнтральная алея вядзе проста да касцёла Узвышэння Святога Крыжа. Будынак пабудаваны ў псеўдагатычным стылі, ля сцен з усіх бакоў размешчаны эпітафіі і некалькі помнікаў.
На ўсіх прыкметныя абрэвіятуры, як і на магілах. Калі напісана S.P. — Значыць «святой памяці», D.O.M. — Божа ўсемагутны, Z.P. — Тут спачывае. Калі ранжыраваць, то самыя прэстыжныя пахаванні — унутры касцёла, затым — у сценах касцёла, насупраць яго і па цэнтральнай алеі.
Раней каля сцен знаходзіліся магільныя пліты, але было прынята рашэнне перанесці іх і паставіць на чужыя магілы, а месца над нябожчыкам заасфальтаваць.
— Я спрабаваў уздымаць пытанне на тэму таго, каб вярнуць усё на месца. Высветлілася, для таго, каб знесці магілы, не трэба ні адной паперкі, а каб вярнуць, трэба 140 дакументаў з Міністэрства культуры.
Адной з такіх перанесеных магіл стала месца пахавання ксяндза Аляксандра Сіпайлы, які жыў у часы Расійскай Імперыі.
— Мне распавядалі такую байку, што калі націснуць на яго вочы на барэльефе, то спрацоўваў механізм, адчыняўся люк ля касцёла і можна было спусціцца туды, дзе Сіпайла быў пахаваны.
Яго лічылі мясцовым святым. Будучы выхадцам з багатай сям'і, гэты малады чалавек сышоў у духоўную семінарыю пры цалкам перспектыўных магчымасцях стаць інжынерам, як бацька.
— Яго прызначылі кіраваць мінскім кафедральным касцёлам, але гэта была няпростая праца: ксяндзоў высылалі, касцёлы пачыналі адбіраць і перакладаць усё на рускую мову. У Сіпайлы не засталося ніякіх душэўных сіл, і ён на працы проста згарэў у 32 гады, паспеўшы папрацаваць толькі 3 гады.
Гэта быў рэдкі выпадак, калі хавалі каталіка прадстаўнікі ўсіх гарадскіх канфесій, таму што лічылі яго вельмі добрым чалавекам. Таблічку з помніка сарвалі, а раней на ёй было напісана «Святога жыцця не шмат дзён, а слава добрая будзе жыць вечна».
— Вельмі мала захавалася найстарэйшых пахаванняў, таму што ў канцы 80-х гадоў кралі камяні з Кальварыі. Шліфавалі іх і прадавалі зноў. Было і такое часам.
Самая старажытная магіла, якая цяпер засталася на могілках, датуецца 1808 годам.
Магіла французскага графа і склеп для гаспадарчага інвентара
Побач на ўзвышэнні стаіць самае багатае і вялікае пахаванне з дарагога лабрадарыту, агароджанае старым масіўным ланцугом. Тут пахаваныя і французскія навукоўцы, якія прыехалі ў Менск працаваць выкладчыкамі ў гімназіях. Акрамя іх, на могілках пахаваны ў 1897 годзе граф з Парыжа — Людвіг Габрыэль дэ Гелу.
— Можа, проста ехаў у Пецярбург праз Мінск, а магчыма, у яго нейкія справы тут былі. Ну вось стала дрэнна — не павезлі хаваць дадому.
Непадалёк віднеюцца пахаванні масонаў канца XIX стагоддзя. Масонская ложа ў Мінску называлася «Паўночная паходня», на пліце ёсць адпаведная сімволіка і дзве перакрыжаваныя паходні.
Стаіць на Кальварыі і некалькі скляпоў. У двух ёсць таблічкі, але большасць з іх ананімныя. Мы спыняемся каля аднаго склепа са жоўклымі дзвярыма. Дзюсекаў кажа, што ім гадоў 150, хаця перад намі ўжо вісіць сучасны навясны замок. Справа ў тым, што ў канцы 1917 года, пасля рэвалюцыі, склепы разбіралі, спадзеючыся знайсці там каштоўнасці. Але нічога падобнага ў замагільнае жыццё з сабой не бралі.
— Мармур і граніт, з якога былі зробленыя саркафагі, забіралі з сабой і пасля абліцоўвалі будынкі, якія ў нас у цэнтры горада знаходзяцца. Калі была свінцовая або цынкавая труна — іх перапрацоўвалі ў пласціны для акумулятараў, потым нашы трактары на гэтых пласцінах і ездзілі.
Цяпер жа скляпы на Кальварыі выкарыстоўваюцца ў якасці… інвентарнага склада для тых, хто працуе на могілках.
Тысяча даляраў за месца на «Дзікай Кальварыі» ў 90-х
І калі на цэнтральнай алеі здаецца, што некаторыя магілы запушчаны, то, калі спусціцца крыху ўглыб за касцёл, адкрываецца поле з паваленымі крыжамі і даўно зарослымі магіламі. Дзесьці побач з адной з пліт валяецца пустая бутэлька з-пад піва.
— Гэты прыпынак я называю «Дзікая Кальварыя», вы самі бачыце чаму.
Да 1967 года на могілках яшчэ хавалі людзей, пасля перасталі зусім да 1990 года, а ў 1997 годзе, як лічыць Дзюсекаў, зрабілі адну вялікую памылку — дазволілі камерцыйныя пахаванні.
— Кошты былі завоблачныя. За 12 тысяч даляраў, як памятаю, можна было купіць аднапакаёвую кватэру. Месца на Кальварыі каштавала 1 тысячу даляраў.
Па расповядах экскурсавода, на могілкі прыгналі бульдозер і знеслі частку пахаванняў XIX стагоддзя. Прытым што тут былі пахаваныя салдаты французскага войска 1812 года, аўстрыйцы і немцы з Першай сусветнай вайны, немцы Другой сусветнай, расстраляныя габрэі і ахвяры рэпрэсій. Але яшчэ не позна вярнуць усё на свае месцы.
- Я спадзяюся, што Кальварыя зможа прыбрацца і стаць такім жа месцам, як Новадзявочыя могілкі ў Маскве ці Лычакаўскія ў Львове. У гэтага месца ёсць патэнцыял, тут проста трэба прыбраць і адрэстаўраваць.
