Перакладчыца Святлана Рогач сёлета адзначылася як лаўрэатка прэміі «Дэбют» у намінацыі «Пераклад». З «Нашай Нівай» Святлана падзялілася думкамі пра беларускае літаратурнае жыццё, распавяла, як стала перакладчыцай і чаму ніколі не будзе працаваць у школе.
«Наша Ніва»: Спачатку раскажыце пра сябе трошкі. Адкуль вы?
Святлана Рогач: Я сама з Вілейкі, з сям’і настаўнікаў гісторыі. Уся сям’я гуманітарыі. Адвучылася там у школе, потым — у Мінску, у філалагічным класе ліцэя БДУ. Затым паступіла ў БДУ на філфак. Вывучала асноўнай мовай польскую. Другой выбрала чэшскую.
«НН»: А чаму вырашылі паступаць менавіта на філфак? У плане грошай у Беларусі трэба выбіраць іншыя спецыяльнасці. Я думаю, вы ўжо разумелі гэта, калі паступалі.
СР: Я разумела таксама, што калі стану эканамістам, то буду бяздарным эканамістам. Пайду ў IT — стану бяздарным айцішнікам. А калі займуся мовамі, то, можа быць, з мяне атрымаецца добры філолаг.
«НН»: І атрымаўся?
СР: Ну, хочацца ў гэта верыць. Я шмат для гэтага працавала, скажам так.
«НН»: Добра. А што ўразіла дзяўчынку з Вілейкі ў Мінску, калі вы перабраліся ў сталіцу?
СР: У Мінску я бывала і раней, таму горад, скажам так, ужо не быў для мяне якімсьці незвычайным. А ў ліцэі БДУ больш за ўсё мяне ўразіў узровень адукацыі. Непараўнальна, вядома, з гімназіяй у Вілейцы, дзе я вучылася.
«НН»: А бацькі вас не адгаворвалі пераязджаць у Мінск?
СР: Не, наадварот — падтрымлівалі.
«НН»: Калі вы паступалі, то як выбіралі спецыяльнасць? І чаму?
СР: Я заўсёды цікавілася славянскімі мовамі. Тым больш, баялася, што англійскую я, шчыра кажучы, не пацягну. А на філфаку такая сістэма, што не кожны год можна паступіць на любую мову. У той год, калі паступала я, была толькі польская са славянскіх моваў.
А калі я выбірала дадатковую мову, то выбар быў. Вырашыла ўзяць чэшскую ў дадатак да польскай, бо яна таксама заходнеславянская, і плюс — у галаве быў такі рамантычны прыгожы вобраз гэтай краіны. Хаця да таго я ў Чэхіі не бывала.
«НН»: А калі вы вырашылі стаць перакладчыцай? Яшчэ падчас вучобы?
СР: Ну… Ва ўніверсітэце ў мяне не было такога дакладнага плану на жыццё. У мяне яго і цяпер, шчыра кажучы, няма. Але думала, што, можа быць, застануся выкладчыцай у БДУ. Атрымалася, праўда, па-іншаму. Я цяпер працую ў прыватнай фірме, выкладаю на курсах польскай мовы.
«НН»: А вярнуцца ў Вілейку не думалі?
СР: Не — там няма работы. Хіба толькі ў школе, і то не заўсёды. А ў школе я працаваць не хачу, ані ў Вілейцы, ані ў Мінску. Мае бацькі, настаўнікі, ад любой працы ў школе мяне таксама вельмі моцна адгаворвалі. Наша школа сёння, мякка кажучы, у стане крызісу.
«НН»: У плане ведаў ці ў плане грошай?
СР: Ва ўсіх планах, я баюся. У плане кіраўніцтва таксама. Наколькі я ведаю ад бацькоў, любыя змены ў міністэрстве адукацыі — напрыклад, калі мяняецца міністр — цягнуць за сабой нейкія рэформы і эксперыменты на дзецях. Змены ў праграме, усякае такое… Я часткай гэтага быць не хачу. Ды і не хачу мяняць свае погляды, прасоўваць нейкую ідэалогію ці штосьці такое. Мне гэта не цікава.
«НН»: А калі вярнуцца да перакладніцкай дзейнасці — калі ўсё ж пачалі і чаму?
СР: У прынцыпе, мне заўсёды здавалася, што я буду перакладчыцай, яшчэ ў школе я так думала. Не пісьменніцай — ствараць штосьці новае мяне не так вабіла. Можа, ад недахопу крэатыву… А вось перакладаць падабалася: калі штосьці, што існуе на адной мове, пачынае існаваць на іншай, нібыта такое самае, але ў той жа час рознае… Гэта я люблю.
Больш-менш сур’ёзна я пачала перакладаць на другім курсе, калі вучыла чэшскую. У мяне выкладаў Сяргей Сматрычэнка, вядомы ў багемістыцы чалавек, куратар кніжнай серыі «Чэшская калекцыя». Ён мне прапанаваў перакласці невялікае апавяданне ў якасці курсавой. Я зрабіла, яму, здаецца, спадабалася. Пасля ён яшчэ даваў мне заданні… І потым я пачала перакладаць для «Чэшскай калекцыі».
Таксама перакладала з польскай і славацкай для часопісаў «Arche» і «Макулатура». Славацкую вельмі лёгка разумець, калі ўжо ведаеш чэшскую і польскую. Таксама некалькі маіх перакладаў выйшла ў інтэрнэт-часопісе «Прайдзісвет».
«НН»: Наадварот — з беларускай на чэшскую — таксама перакладаеце?
СР: Не. Тут трэба надта добра ўжо ведаць мову, быць у ёй. Лепш, каб гэта ўсё ж рабілі носьбіты мовы. Бо пэўныя адценні, тонкасці — гэта зусім іншы ўзровень ведання мовы. Для гэтага ўвогуле лепш пажыць працяглы час у краіне. Проста ведаць мову на акадэмічным узроўні, каб перакладаць з яе — дастаткова. Каб перакладаць на яе — не.
«НН»: А за сучаснай беларускай літаратурай сочыце?
СР: Стараюся. Але не заўсёды хапае часу.
«НН»: Падабаецца штосьці?
СР: Ой, складана адказаць… Ведаеце, мне вельмі сорамна, але апошнім часам я чытаю не беларускую літаратуру, а замежную на беларускай мове. Я ведала, што вы мяне пра гэта спытаеце і адмыслова сёння глянула на сваю палічку. Кніг на беларускай там шмат, але гэта не беларусы (усміхаецца). Я больш сачу за перакладамі на беларускую.
«НН»: Хто з беларускіх пісьменнікаў варты перакладу, на ваш погляд?
СР: А ўсіх, хто варты, пераклалі. Караткевіч, Бахарэвіч таксама, здаецца… Наталка Бабіна.
«НН»: А за чэшскай, славацкай літаратурай сочыце?
СР: Стараюся, штосьці набываю, калі трапляю ў Чэхію, Польшчу ці Славакію… Але сістэматычна адсочваць не атрымліваецца.
«НН»: А як тады вы выбіраеце чарговую «ахвяру» для перакладу?
СР: Чытаю кнігі. Спадабалася — задумваюся. Сачу за прэміямі, самая знакамітая з якіх у Чэхіі — «Магнэзія Літэра», за бестсэлерамі. Пераклады для «Чэшскай калекцыі» пераважна прапаноўвае Сяргей Сматрычэнка, куратар.
«НН»: А параўнаць беларускае і чэшскае літаратурнае жыццё можаце?
СР: Адрозненняў шмат. Па-першае, у нас жа двухмоўе, хтосьці піша па-беларуску, хтосьці па-руску.
«НН»: А гэта добра ці дрэнна?
СР: Гэта? Гэта цікава.
Але ў Чэхіі літаратурнае жыццё больш інтэнсіўнае, нягледзячы на тое, што краіны больш-менш параўнальныя. Увогуле, з беларускай літаратурай ніколі не было проста. Таму добра, што яна сёння ёсць якая ёсць.
«НН»: А калі параўнаць прэміі? Чэшскую «Магнэзію Літэру» і беларускага «Гедройця»?
СР: Тут справа ў чым — ці гэта нармальна, што самая вядомая беларуская прэмія выдаецца на грошы з-за мяжы? Вось яна, спецыфіка беларускай сітуацыі. Але зноў жа, добра, што хоць «Гедройц» ёсць.
«НН»: А цікавасць, якую выклікаюць лаўрэаты ў Беларусі і ў Чэхіі адпаведна?
СР: Чэшская пісьменніца Катэржына Тучкава, якую я перакладала, якраз атрымала некалькі прэмій за раман «Жыткаўскія багіні». Але і там сам твор вельмі добры, яго папулярнасць, думаю, залежыць не толькі ад прэмій… але тыраж — 100 тысяч. То бок, прыкладна кожны соты чэх яе набыў.
«НН»: А ў нас лаўрэаты Гедройца выходзяць накладам у некалькі соцень.
СР: Ну, можа, каб людзі больш гаварылі па-беларуску, то і наклад быў бы іншы… Але, не ведаю… Мне здаецца, ў нас нейкі агульны гуманітарны крызіс, які пачынаецца яшчэ з адукацыі, калі там скарачаюць гадзіны на мову і літаратуру пастаянна, а саму мову вучаць толькі для таго, каб здаць ЦТ. А потым жа на мову забываюцца, і на беларускую, і на рускую — кожны піша як хоча. А чытаць кніжку — гэта штосьці такое ўжо старамоднае… Не заўсёды, вядома, так лічаць, але вельмі ўжо часта.
«НН»: А хто вінаваты ў гэтым? Школа?
СР: Гэта ідзе з такога агульнага гуманітарнага крызісу, калі такія рэчы, як літаратура, становяцца людзям мала патрэбнымі. Людзей вучаць быць айцішнікамі, інжынерамі, бо гэта грашовыя прафесіі. А гуманітарную сферу не развіваюць.
«НН»: А хто павінен яе развіваць?
СР: Ой, я не ведаю. Але, напэўна, штосьці павінна ісці з сям’і, а штосьці са школы. Было б добра, калі хаця б не скарачалі гадзіны літаратуры ў школе і не выкідвалі сусветную літаратуру з праграмы.
«НН»: Дарэчы, працягваючы пра наклады — вашыя пераклады таксама выходзяць адносна невялікімі накладамі. Няма адчування, што вы працуеце «ў стол»?
СР: Бывае. Але вось Тучкаву, здаецца, купляюць. Вось ужо выдалі другі наклад. Хтосьці чытае.
«НН»: А колькі вы працуеце над перакладам раману?
СР: Год. Але я яшчэ ў вельмі добрых умовах. Чэшскае Міністэрства культуры выдзяляе грошы, я атрымліваю ганарар. А вось яшчэ і атрымала прэмію. Вельмі файна атрымліваць грошы, прэмію за тое, што я, напэўна, рабіла б і так.
«НН»: Раскажыце пра «Дэбют». Вы першы раз падаваліся на прэмію?
СР: Першы. Але насамрэч, я не падавалася. Не ведаю, хто гэта зрабіў. Хутчэй за ўсё, Сматрычэнка, але дакладна не скажу. Я даведалася, што мяне намінавалі, калі ўжо ўвайшла ў чацвёрку фіналістаў.
«НН»: Хацелася выйграць?
СР: Хацелася… Але я ўжо разумела, што мае шансы неблагія, бо адразу два мае пераклады ўвайшлі ў шорт-ліст. Калі атрымала прэмію — было вельмі прыемна, безумоўна. Зноў жа, больш людзей даведалася пра тое, чым я займаюся. Трохі паўплывала і на продаж маіх перакладаў.
«НН»: Бацькі павіншавалі?
СР: Так. Мама нават прысутнічала на ўручэнні. Сям’я маю перамогу ўспрыняла вельмі пазітыўна. Мяне «запаважалі» ў сям’і, бо некаторыя са сваякоў думалі, што я абы-чым займаюся, замест таго, каб прыватнае жыццё наладжваць. А цяпер нарэшце зразумелі, што гэта складаная праца. Грошы людзей пераконваюць (смяецца).
«НН»: А той скандал, звязаны з тым, што пераможцы ў намінацыі «Паэзія» не было? Як вы да яго ставіцеся?
СР: Я не ведаю, што я б адчувала на месцы намінантаў. Але я разумею, што ў мінулыя гады ўзровень намінантаў быў вышэйшы. Таму прыняць рашэнне, якое прынялі, журы цалкам мела права.
«НН»: А вы б пачалі скандаліць, калі б трапілі ў такую сітуацыю?
СР: Не. Прэмія — рэч, якую трэба ўспрымаць як падарунак. Ніхто не абавязаны яе табе даваць.
* * *
Святлана Рогач нарадзілася ў 1989 годзе на Вілейшчыне. Скончыла славянскае аддзяленне філалагічнага факультэта БДУ (2011), вывучала польскую і чэшскую мовы.
Перакладае з польскай, чэшскай і славацкай. Сярод перакладзеных аўтараў — Эда Крызэова, Пэтр Шабах, Павел Вілікоўскі, Роберт Мэнасэ, Імрэ Кертэс і інш.
Жыве ў Мінску.
Адна з пераможцаў перакладчыцкага конкурсу «Ператвор» (2012).
У сакавіку 2016 года атрымала прэмію імя Максіма Баглановіча «Дэбют» — за пераклад кнігі «Жыткаўскія багіні» чэшскай пісьменніцы Катэржыны Тучкавай.
