 |
У Купалаўскім чарговая варыяцыя сюжэту пра звар’яцелага валадара. Усё пазнавальна: маўклівы, а дакладней — адсутны народ; эліта часткова павыкопваная, а часткова прагінаецца пад уладу. Піша Аляксандар Фядута.
Аўгуст Стрындбэрг дагэтуль лічыцца за аднаго з прызнаных клясыкаў сусьветнае драматургіі, рэфарматара тэатру поруч з Гэнрыкам Ібсэнам і Антонам Чэхавым. А ягоны «Эрык ХІV» — за адну з самых касавых трагедый сусьветнага рэпэртуару. Зрэшты, Валер Раеўскі чарговага разу замахнуўся амаль што «на Ўільяма нашага Шэксьпіра». Абодва бакі абышліся лёгкім сполахам і засталіся ў відавочным выйгрышы: трагедыя Стрындбэрга ўжо столькі гадоў зьбірае аншлягі ў Купалаўскім і ня страчвае сваёй тэатральнай надзённасьці.
Раеўскі паставіў бэнэфіс — для ўсіх.
Перадусім — для Барыса Герлавана, галоўнага мастака тэатру. Герлаван адзеў сцэну ў тое, з чым, паводле яго, асацыюецца Швэцыя — у камень і ваду. Знаўцы падказваюць, што і камень ня той, і ў спалучэньні з вадой ён уласьцівы, баржджэй, Нарвэгіі, чымся Швэцыі. Але відовішча адшліфаванага да бляску палацавага граніту, які пазелянеў ад часу ды вільгаці, наўрад ці пакіне каго з гледачоў абыякавым. Як і велізарны рухомы люстраны крыж, у якім адбіваюцца і асобы, і лёсы дзейных асобаў, і вада, якая бесьперапынна сьцякае кудысь у нябыт — як само жыцьцё. У вадзе плёскаюцца, пускаюць караблікі, ладзяць вясельле і рыхтуюцца чыніць злачынствы. Дзякуй Богу і драматургу, у п’есе не прадугледжаная эротыка, бо іначай, калі б на месцы Стрындбэрга быў Дудараў, мы ўбачылі б мокрыя сьпіны спакутаваных ад любові пасярод басэйну герояў.
Выключна ўдалыя касьцюмы. Урэзваецца ў памяць крывавая скураная ўніформа прапаршчыка Макса (Сяргей Чуб), які насьмеліўся стаць супернікам звар’яцелага караля — і які распластаўся ў сьмяротнай стоме на балотнага колеру падлозе. Шыкоўныя бела‑залатыя ўбраньні сям’і Стурэ — як белая вопратка і адначасова пакрывалы нявінна забітых. Відавочна анахранічнае да апісанага часу каралеўскае адзеньне — чымсьці нагадвае фрэнчы, што былі ў модзе на пачатку мінулага стагодзьдзя, — і скураная вопратка Ёрана Пэрсана (Мікалай Кірычэнка), які непрыхавана адчувае садамазахісцкую асалоду ад блізкасьці да караля і нават ад непазьбежнай як на тыя ўмовы сьмерці.
Ёран Пэрсан, чалавек з народу, які даслужыўся да высокай дзяржаўнай пасады дзякуючы адданасьці і гатоўнасьці праліць кроў (чужую) за свайго гаспадара (хоць, урэшце, і сваю давядзецца праліць), — «адзіны дзяржаўны муж у краіне», са словаў яго галоўнага ворага герцага Юхана (невялікая, але традыцыйна адшліфаваная акторская работа Ігара Дзянісава). У інтэрпрэтацыі Мікалая Кірычэнкі ён робіцца ня так злым геніем Эрыка (як гэта было ў Стрындбэрга), як ягоным рашучым і валявым альтэр эга. Усё, чаго нестае каралю, дапаўняе ягоны дзяржсакратар (ён жа — і пракуратар). Ён можа і роднага пляменьніка паслаць на забойства — у імя караля. І скруціць парлямэнт у бараноў рог — дзеля караля. І нават гіне ён разам з каралём, разумеючы, што аддзяліцца ад яго і зажыць уласным жыцьцём ужо ня зможа. У апошняй сцэне яны застануцца ўдвох — як сіямскія блізьнюкі: заб’юць аднаго, памрэ і другі.
Трагедыя Стрындбэрга — зьлёгку скарочаная і адаптаваная Валерам Раеўскім — будуецца прыкладна так сама, як калісь архітэктары пабудавалі былы праспэкт імя Сталіна ў беларускай сталіцы. Праспэкт спраектаваны як чарада плошчаў, нанізаных на галоўную вуліцу краіны. Раеўскі нанізаў на стрындбэргаўскі сюжэт чараду цудоўных мікрадвубояў, дзе кожны з актораў мае шанец бліснуць — словам, жэстам, мізансцэнай. Вось сыходзяцца Свантэ Стурэ (Уладзімер Рагаўцоў) і Ёран Пэрсан — і высакамерны і самаўпэўнены Стурэ ў нас на вачох ператвараецца ў ахвяру, згінаючы шыю перад вяршніком, акурат як перад сякерай ката. Вось бацька каралеўскай каханкі салдат Монс (бліскучы Генадзь Гарбук) кідае гнеўныя словы ў караля, які зьняважыў ягонае імя, — і перамагае яго, нават не адчуваючы ад гэтага асалоды. Вось каралева‑ўдава (Яўгенія Кульбачная) кленчыць перад каралеўскай лярвай Карын — і столькі велічы ў гэтай каралеве, якая просіць літасьці ў лярвы — і адначасова помсьціць пасынку — за зьнявагу!
Салдацкая дачка Карын Монсдотэр у выкананьні Сьвятланы Анікей робіцца, поруч з Пэрсанам‑Кірычэнкам, яшчэ адным адкрыцьцём гэтага спэктаклю. У Стрындбэрга Карын ня любіць Эрыка. Проці сваёй волі яна зрабілася ягонай палюбоўніцай — і застаецца палоннай, нават стаўшы законнай жонкай. Але спн. Анікей пераконвае нас у адваротным: колькі Карын ні казала б сама сабе, што яна нешчасьлівая ў сваім каханьні, — не, шчасьлівая! І кахае яна Эрыка, а ня толькі шкадуе. І ня здраджвае яна яму, паддаючыся на ўмаўленьні падступнай каралеўскай мачахі і забіраючы дзяцей ад бацькі, але ўцякае да гэтага свайго каханьня, спрабуючы не зрабіць каханага яшчэ больш няшчасным, чым ён ёсьць.
Адцемім адразу: убачыўшы імя Сьвятланы Анікей у праграмцы, я быў спалохаўся, успомніўшы яе ў «Сымону‑музыку», дзе яна абсалютна гістэрычна грала Ганну. Увогуле я не прыхільнік гістэрычных дзяўчат, тым болей — на сцэне. Але ў ролі Карын спн. Анікей выявіла незвычайны такт і дакладнасьць у выбары псыхалягічных фарбаў.
Можна апісваць і далей, выказваючы сваё захапленьне ўбачаным — скажам, цалкам сабачае абтрасаньне вады ў капрала каралеўскага спэцназу Пэтэра Вэлямсана (мяне ўжо папракаюць у глядацкай прыхільнасьці да Вячаслава Паўлюця) ці «паўмілорд‑паўюрыст» Юленшэрна (як заўсёды беззаганная ігра Аляксандра Падабеда). Але, урэшце, трагедыя Стрындбэрга названая імем галоўнага героя.
Галоўным героем (у сэнсе — акторам) Купалаўскага, відаць, стаў Алег Гарбуз. Перадаючы ўражаньні ад ягонага Макбэта, я ўжо выказаў свае асьцярогі: ці не пачне гэты цудоўны характарны актор штампаваць венцаносных вар’ятаў з спэктаклю ў спэктакль, не зважаючы на адрозьненьні аўтарскай пазыцыі і спэцыфікі вобразу? Першая дзея «Эрыка» мяне, па шчырасьці, расчаравала. Мне падалося, што Гарбуз грае ня так беднага Эрыка, як беднага Ёрыка, блазна, які з волі лёсу атрымаў карону і ставіцца да яе несур’ёзна, па‑дзіцячы. Гэтыя інтанацыі пакрыўджанага дзіцяці ўжо гучалі — акурат у «Макбэце». Толькі там вар’яцтва авалодвала каралём пакрысе — а ў «Эрыку» Гарбуз «здае» свайго героя адразу і з усімі трыбухамі: перад намі клясычны тып чалавека, які зьдзяцінеў і тым самым ператварыў свой палац у сцэну для трагедыі. Ён нават з склепу, дзе на ягоны загад на ягоных вачах і зь ягоным беспасярэднім удзелам толькі што зарэзалі цэлую сям’ю, выходзіць з такім выглядам, нібыта ў яго нарэшце атрымалася папоркацца ў нялюбай цацачцы і паглядзець, як жа яна ўладкаваная. Спачуваеш не яму — спачуваеш навакольным.
Гэта потым, напрыканцы другой дзеі, ты разумееш, што насампраўдзе ён добры, што ўсё так і было задумана — ну і няхай кароль шызік, але затое ён з народам і народ за яго. Што праўда, калі кароль і ягоны верны служка і сябра Пэрсан ужо рыхтуюцца стаць ахвярамі дваран‑змоўцаў, народу на месцы не аказваецца, і тады ўжо Эрыку‑Гарбузу застаецца толькі з шчырым зьдзіўленьнем абвесьці вачыма глядацкую залю. Народ не маўчыць — ён адсутнічае як такі. Алькаголік салдат Монс, колькі ні спрабаваў бы яго граць вестуном народнае праўды Генадзь Гарбук, і ўласнага гонару абараніць ня можа — куды ж яму караля ратаваць?
Розумам я асэнсоўваю, што Гарбуз — вельмі добры актор (гэта нават у рэклямных роліках відаць). Але пазбаўленьнем швэдзкае дзяржавы ад яе караля нам даводзіцца толькі цешыцца. Што я і раблю, ня могучы зразумець: наколькі такая трактоўка супадае з трактоўкай Аўгуста Стрындбэрга і Міхаіла Чэхава, які ўславіўся акурат гэтай роляй. Маю слабае падазрэньне, што не супадае. Але раз, як пісаў Рыгор Скаварада, «всяка імеет свой ум голова», то будзем лічыць, што маё меркаваньне — толькі прыватнае меркаваньне аднаго з гледачоў, які па блату трапіў у перапоўненую тэатральную залю.
А Эрыка, як на мяне, добра сыграў бы Ігар Дзянісаў. Не дзяцінеючы пры гэтым. Зрэшты, згодна з Гісторыяй, а ня толькі з п’есай Стрындбэрга, менавіта ягонаму герою карона і дастаецца. Калі б — ад самага пачатку!
