 Юрась Бушлякоў |
— Чэская мова была выціснутая нямецкай у публічным жыцьці, гарадзкім жыцьці, у вышэйшых сфэрах. Але пры ўсім гэтым у ХІХ стагодзьдзі чэскі адраджэнскі рух дасягнуў даволі вялікіх посьпехаў у прышчапленьні людзям гонару за родную мову, у падкрэсьліваньні вялікай ролі мовы для нацыянальнага разьвіцьця й самастойнага нацыянанальнага мысьленьня. Чэхі, як і многія іншыя народны Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы перажылі так званую моўную рэвалюцыю. Пад гэтым тэрмінам вядомы брытанскі славіст Робэрт Отэй разумеў акурат вось гэты прыход людзей да ўсьведамленьня вялізнага значэньня роднай мовы. Мова ставілася тым, што магло зьяднаць людзей і адрадзіць, ці — калі хочаце — нарадзіць нацыю. Трэба сказаць, што чэхам, гэтаксама, як і фінам, баўгарам, вугорцам, эстонцам, латышам, літоўцам, якраз такі ўдалося прайсьці ўсе этапы моўнай рэвалюцыі й забясьпечыць паўнацэннае функцыянаваньне роднай мовы ў сябе дома.
— Чэхам удалося, беларусам не ўдалося. Беларуская моўная рэвалюцыя па шэрагу прычын і пачалася пазьней, і разьвівалася пазьней. Да вялікага жалю, яна не была завершаная, яна было проста спыненная на ўзьлёце вядомымі падзеямі канца 20‑30-х гадоў ХХ стагодзьдзя. Беларуская мова не пасьпела стаць той зьнітавальнай сілай, тым ключавым чыньнікам, які б згуртаваў беларускую нацыю новага часу. Гісторыя беларускай мовы ў гэтым сэнсе проста трагічная…
— Ну, па‑першае, чэхі не ўспрымалі нямецкую мову як родную, працэс асыміляцыі ўсё ж захапіў далёка ня ўсе слаі чэскага насельніцтва. Вельмі паказальны прыклад — калі чэхі сыходзілі на той сьвет, у памяць пра іх у XVII, XVIII, XIX стагодзьдзях ставілі помнікі, дзе пісалі па‑чэску. Для параўнаньня дастаткова праехаць пра старых і новых могілках Беларусі й пабачыць, якія мовы ўспрымаліся як прыдатныя для напісаньня эпітафій па спачылым чалавеку. Расейская і польская. Як мовы са статусам. І тут адрозьненьне безумоўна ў тым, што працэс асыміляцыі беларусаў блізкароднаснымі этнасамі зайшоў несумненна далей, чым працэс асыміляцыі немцамі чэхаў. І вось вынікі русіфікацыі й палянізацыі абсалютна відавочныя ў беларускай гісторыі ХХ стагодзьдзя. Сярэднестатыстычны беларус не ўсьведамляе важнасьці культываваньня беларускай мовы. Праблема фактычна ў статусе мовы.
— Беларускай мове несумненна патрэбная дапамога, і дапамога істотная. Калі ж тут спадзявацца на ініцыятыву адзінак, нацыянальна арыентаванай публікі, якая пры гэтым можа быць прыгнятанай уладамі, то ў гэтай ініцыятывы вельмі мала шанцаў. Я глыбока перакананы, што зьмяніць гэтую сытуацыю можна толькі мэтанакіраванай, пасьлядоўнай і працяглай дзяржаўнай палітыкай, якая акурат будзе грунтавацца на тым, што беларуская мова — гэта безумоўны чыньнік беларускай ідэнтычнасьці.
— Працэс пераходу на іншую мову ў маштабе ўсёй нацыі — працэс доўгі, які расьцягваецца на пакаленьні, таму, безумоўна, не даводзіцца чакаць, што звышістотныя зьмены ў моўнай палітры адбудуцца цягам 10‑20 гадоў. Яны адбудуцца, але пазыцыі рускай мовы застаюцца моцнымі й будуць заставацца даволі моцнымі яшчэ доўгі час, нягледзячы на пасьлядоўную палітыку ўкраінізацыі…
— Каб падкрэсьліць розьніцу між сытуацыямі ў Беларусі і ва Ўкраіне. Для многіх рускамоўных жыхароў Украіны ўкраінская мова становіцца неад’емным чыньнікам штодзённага жыцьця. Людзі пачынаюць валодаць гэтай мовай ня толькі пасіўна, як валодаюць беларускай мільёны жыхароў сёньняшняй Беларусі, але й актыўна. Гэта значыць, што людзі, нават аддаючы перавагу ў штодзённых зносінах рускай мове, гатовыя — гатовыя! — у любы момант падтрымаць размову па‑ўкраінску. Гэта значыць, што мова актывізуецца ў розумах, галовах мільёнаў жыхароў Украіны. Дзякуючы менавіта дзяржаўнай палітыцы, якая забясьпечвае, напрыклад, паўнацэннае функцыянаваньне ўкраінскай мовы ў СМІ. У Беларусі гэтага няма. Сярэднестатыстычны беларус жыве ў рускамоўнай інфармацыйнай прасторы. Ён не гатовы нават пры сваім пазытыўным стаўленьні да беларускай мовы, размаўляць на гэтай мове…
Фота Глеба Лабадзенкі
