«Ёсць у мяне нейкая роднасная сувязь з Беларуссю», — кажа 26-гадовы іспанец Крысціян Рансэра. У 2012 годзе ён прыехаў у Брэст, паступіў у мясцовы універсітэт і за год загаварыў на беларускай мове. Потым паехаў у Іспанію. Праз тры гады хлопец вярнуўся, каб напісаць доктарскую аб заходнепалескім дыялекце.
Апошнія шэсць тыдняў Крысціян жыве ў вёсцы Татар'я Драгічынскага раёна. У доме з чужымі бабуляй і дзядулем. Усе выгоды на вуліцы, замест крамы — аўталаўка. Палешукі — народ утойлівы: каб іх зразумець, трэба з імі жыць.
З Крысціянам мы пазнаёміліся ў Брэсце тры гады таму. Тады ён быў яшчэ без барады і магістарскага дыплома. Жыў у звычайным студэнцкім інтэрнаце Брэсцкага дзяржаўнага універсітэта імя Пушкіна і вучыўся па спецыяльнасці «беларуская філалогія».
Пасля года навучання ў Брэсце Крысціян вярнуўся на радзіму, скончыў магістратуру, а затым паступіў на доктарскую праграму ў англійскі ўніверсітэт Сурэя і выйграў стыпендыю. Тэма яго дысертацыі — «Марфалогiя i фаналогiя заходнепалескiх гаворак». Цікавасць да прадмета даследавання паўстала яшчэ падчас навучання ў Брэсцкім універсітэце.
«Хадзіў на заняткі. Быў у мяне вельмі цікавы выкладчык па стараславянскай, якога я вельмі паважаю. Неяк на занятку ён пачаў казаць пра палескі дыялект. Потым я пачаў чытаць літаратуру па гэтай тэме. Даведаўся, што яе мала хто вывучаў. Падумаў, што гэта цікавая тэма для дысертацыі», — тлумачыць суразмоўца.
Затым малады чалавек аформіў дакументы і прыехаў у Брэсцкую вобласць у экспедыцыю. Крысціян практычна ў дасканаласці валодае беларускай мовай, тым не менш на першым часе з разуменнем прамовы жыхароў Палесся ўзнікалі цяжкасці. Аднак малады мовазнаўца хутка адаптаваўся да мясцовых лексічных і граматычных асаблівасцяў.
Урывак пра жыццё ў вёсцы Татар'я з электроннага дзённіка Крысціяна (пераклад з англійскай):
«У сям'і, дзе я жыву, ёсць свая гаспадарка: жывёлы, ўчастак у полі, на якім яны займаюцца 100%-ным арганічным земляробствам. Я некалькі разоў прасіў іх узяць мяне з сабой. Такім чынам я даведваюся вельмі шмат аб арганічным земляробстве і магу чуць, як яны размаўляюць на сваёй мове (у перапынках паміж працамі)».
«Самае складанае ў маёй працы — гэта тое, што бабулі, даведаўшыся, што я іншаземец, імкнуцца размаўляць па-руску, каб мне было больш зразумела. Кажуць: «Ты з горада?» — і ўсё. Я ім: «Бабо, вы мусытэ говорыты па-свойму». <…> У час размовы я звяртаю ўвагу на марфалогію. Кажа яна: «два хлопцi» або «два хлопца», «два сыны» або «два сына». Такія нюансы для мяне вельмі важныя. Тут (у словаўтварэнні) ёсць шмат асаблівасцяў, якія мала вывучаныя. У аднаго чалавека можна знайсці адразу некалькі формаў. Гэта мне і цікава. Чалавек можа сказаць: «маюся робыты» (буду рабіць), «буду робыты», «робыты-му». Растлумачыць варыятыўнасць уплывам іншай мовы для мяне недастаткова».
У ідэале Крысціяну трэба знаходзіцца ў кожнай вёсцы не менш за месяц. Паводле слоў будучага доктара навук, першыя тыдзень-два сыходзяць на адаптацыю:
«Першыя два тыдні ўсе пытаюцца: «А ты з кім?», «Што ты тут робіш, хлопча?». Трэці, чацвёрты тыдзень — ужо ўсе спакойныя, таварыскія. Быў у адной жанчыны, яна мне кажа: «Ой, ты ж пайшоу да мойго сусіда. Він тобі нічого не скажа, а я все раскажу». Паволі збіраецца матэрыял».
Паралельна з навуковай працай іспанец збірае беларускі фальклор. Асабліва яго цікавяць народныя казкі. Крысціян таксама вядзе электронны дзённік сваёй экспедыцыі і выкладвае цікавыя фальклорныя і лінгвістычныя знаходкі на сваім канале ў YouTube.
З дзённіка Крысціяна пра паездку ў вёску Парэ Пінскага раёна (пераклад з англійскай):
«Прыехаць у вёску Парэ мне ўдалося толькі ў выхадныя, бо па прагнозе надвор'е на працягу тыдня была ветранае і халаднаватае, а мы збіраліся дабірацца туды на трактары. Людзі, якія павінны былі мяне прыняць, былі вельмі занятыя працай у полі. Дзякуючы гэтаму ў мяне з'явілася магчымасць з імі папрацаваць, заняцца фізічнай працай і даведацца больш пра іх лад жыцця (справа ў тым, што многія людзі, з якімі я маю зносіны, дзеляцца гісторыямі, звязанымі з сельскай гаспадаркай, у якія складана паглыбіцца замежніку, які рос у вялікім горадзе)».
«Я купыв внуковы морожэнэ»
З Крысціянам мы сустрэліся ў аграгарадку Імянін Драгічынскага раёна, дзе ён інтэрв'юяваў бабулю Жэню. Гэта ўжо чацвёртая палеская вёска, у якой ён жыў за час экспедыцыі — да гэтага былі Жыдча і Востраў у Пінскім раёне і Багданаўка на Лунінеччыне.
Баба Жэня спачатку хвалюецца, перажывае. Перад ёй на штатыве стаіць відэакамера з мікрафонам, побач на табурэтцы ляжыць вялікі дыктафон. У пачатку інтэрв'ю Крысціян папрасіў бабу Жэню распавесці пра яе бацьку, які ў гады вайны ратаваў людзей ад расстрэлу. Затым дае дзіцячую кніжку з ілюстрацыямі і просіць бабулю расказаць, што яна бачыць на малюнках. Пасля таго, як баба Жэня прачытала казку, Крысціян стаў задаваць ёй удакладняючыя пытанні па дыялекце.
— Можно так казаты: «Баба показала внуковы дорогу»? — пераходзіць на дыялект іспанец.
— Одна баба внуковы показала дорогу, — адказвае баба Жэня.
— Внуковы?
— Да.
— «Я купыв внуковы морожэнэ». Можно так казаты? Чы як гэта будэ по-вашаму?
— Кажуць: «Я купыв внуковы морожэнэ».
— «А внуку купыв морожэнэ» можна?
— І так кажуць, і так кажуць.
— Як правільна: я дав сіно конёвы чы коню?
— Конёвы правільно.
— Конёвы дав сіно?
— Да. Но кажуць і коню.
Баба Жэня і бусько
У зносінах з людзьмі Крысціян даведваецца пра Беларусь больш. І чым больш даведваецца, тым мацней любіць. Кожны суразмоўца адкрывае іспанцу нейкую новую дэталь пра сваю краіну. Пасля размовы з бабай Жэняй, напрыклад, стала зразумела, чаму бусел — гэта сімвал Беларусі. Патлумачыла яна гэта па-свойму. Не завучанай фразай з энцыклапедыі, а, хутчэй, на невербальным узроўні.
— Бусліка мойго сфотографіровалі? — спытала бабуля, калі мы ўжо збіраліся выходзіць.
Спытала не выпадкова. Праз акенца яе хаткі адкрываецца від на агарод, за якім стаіць хлеў, за хлевам — плот, а за плотам — слуп з гняздом бусла. Фармальна буслінае жытло знаходзіцца на прасёлкавай дарозе і бабе Жэні не належыць, з-за чаго суседзі часта з яе кпяць, кажуць, што не яе гэта бусел.
«Кажу, він мій, бо він мэнэ любіць і шкадуе, а вас — не», — смяецца суразмоўніца.
Падчас нашай размовы бусел, выцягнуўшы шыю, глядзіць кудысьці на ўсход, а з-за борта з галінак выглядаюць дзве маленькія галоўкі. Птушка прылятае да бабы Жэні на лета ўжо гадоў 15-20. За гэты час яна так і не прыдумала яму імя. Называе альбо «буслык», альбо ласкава «бусько» — з націскам на апошні склад. Бабуля ўпэўненая: усе гэтыя гады да яе прылятае менавіта яе бусел.
— Ныма ніякэй прычыны, штоб я не могла його нэ познаты: худэнькы такый, лохматы йакыйся, перья грязныя на йому. Другія, чужыя, буслы чысценькія такыя, а мій всегда грязны. Па гэтаму його і познаю. <…> Мій в сэлі найплохійшы. Плохэнькі такі. А все равно пошкодоваты нэ дасць. Кількі я пробовала… Думала, возьму на рукы побачу чы тэжкі, чы легкі, чы худы… Нэ дасць взэты на рукы, нэ хоча. Постороныця і всё. А колы я раззлююся на його, подыйдэ — и вжэ клювом так (дакранаецца пальцамі да шчакі, паказваючы, як буслік яе цалуе).
Бабуля жыве ў доме адна, таму вельмі прывязалася да свайго «бусько». Кожны год яго чакае, а ён кожны год да яе прылятае. Разам з ім прылятала і яго «жонка».
— Прошлы год нэ прылэціла наша буслычка. Я і думала, што пропадэць — яна была бальная якаяся. На однэй лапкі стойэла, нэ лэтала. Полэцілы [буслы на поўдзень] — и вона полэціла. По вэсні яна нэ прыляціла, а прыляціла (да бусліка бабы Жэні) якаясь вэлыка-вэлыка буслыха, то бусько быв йеі і прогнав. Прыняв до сэбэ молодую, малэньку, а тую нэ схоцив. Буськы як люды — воны всэ понымаюць и розбыраюцца. Подывысся: «Ага, мій буслык любыць свою буслыху: и шыю йеі потэрабіць… клек-клек-клек… по головы йеі пошчэкочыць… шкодуе йеі». А некоторые бусько і нэ дывяцца на свою буслыху. Все врэмя, все літо. Полэців и все. Як есця люды гідкыя, так есця і буслы гідкыя.
Ля хлява, які стаіць каля слупа з гняздом, у бабы Жэні лесвіца. Па ёй яна залазіць, каб падкарміць бусько з яго вялікай сям'ёй. Ежу пакідае на даху. Як кажа бабуля, звычайна ён выхоўвае траіх птушанят. У гэтым годзе — дваіх. Перад тым як паляцець, буслік разбірае сваё гняздо.
— Він нэ скідае просто помусорыты, а шэ обратно односыць от гнэзда. <…> Прылітае и тоды вжэ зноў прыносіць дубцы (галінкі).
— А гэта быў таки добры прызнак, што у каго ёсць бусел, тот добры чоловік? — пытаецца Крысціян.
— Говорылі, што шчаслівы чоловік, у кого буслік жыве.
«Буду яшчэ вяртацца»
Цяперашняя лінгвістычная экспедыцыя Крысціяна разлічаная на шэсць месяцаў. За гэты час яму трэба сабраць як мага больш матэрыялу. Пасля ён вернецца ў Англію, каб працягнуць працу і навучанне. Яго праграма разлічаная на тры гады. За гэты час ён плануе наведаць палескія вёскі яшчэ некалькі разоў.
— Буду вяртацца, але на меншы час. На два месяцы, месяц і ўжо з больш канкрэтнымі пытаннямі, — патлумачыў суразмоўца.
Па словах іспанца, да жыцця ў беларускай вёсцы ён ужо прывык:
— Ёсць у гэтым ладзе жыцця нешта цікавае. Людзі бліжэйшыя да прыроды. Зімой, вядома, не так зручна. А цяпер, калі добрае надвор'е, можна ў любы момант выйсці на прыроду, сесці пад дрэвам і працаваць. Мне падабаецца.
