В ночь с 29 на 30 октября 1937 года в подвалах минской внутренней тюрьмы НКВД — «американки» — были расстреляны более 100 деятелей культуры, искусства, науки, крупных руководителей, технической интеллигенции тогдашней БССР. Их невиновность была позже признана даже советскими судами.
Как через небольшую «американку» могло пройти в течение нескольких часов такое количество людей? «Разве это рекорд? Осенью 1937-го бывало и 200, и 250 человек за ночь убивали, — говорит исследователь сталинских репрессий Леонид Моряков. — Не забывайте, что в здании НКВД БССР было (и остаются) подвалов на несколько подземных этажей. Жертвы были измучены пытками, многие не могли идти. Их волокли на расстрел. Тела потом вывозили грузовиками. Не так, как Василь Быков писал в «Желтом песочке» — пять человек едут в машине. Грузовик для Минска 1930-х был как космический корабль. Трамбавали по 50 трупов в кузов и везли».
Где могут лежать жертвы осени 1937-го? «Мне интуиция подсказывает: они в Лошице, — рассказывает Моряков. —
В Парке Челюскинцев в 1937-м хоронить уже не могли. Там с начала 1930-х строили парк, а потом там было популярное место отдыха молодежи. Остаются Куропаты или Лошица. Вблизи Лошицы жили наши родственники, они рассказывали, что именно в те годы туда возили расстрелянных, закапывали».
«Узаконенные» массовые расстрелы как раз начались в 1937-м, рассказывает Моряков. В гражданскую войну, в 1920-е тоже расстреливали, но без лишних «формальностей».
Что потом произошло с палачами? «Некоторые сходили с ума, — рассказывает исследователь. — Совершали самоубийства. Особенно много самоубийств было после смерти Сталина.
Были случаи в «НКВДистском доме» на углу пр. Независимости и Киселева…»
Дядя исследователя, поэт Валерий Моряков, тоже был расстрелян в дни между 28 и 30 октября. Но родным об этом не сообщили.
«Все было засекречено — 20 лет никто ничего не знал. Бабушка (мать Валерия Морякова— НН) еще в 1938-м, 1939-м носила передачи в тюрьму. Испечет блинчики, купит масло к ним, и несет. А там передачу принимают…»
Сидел в тюрьме и отец поэта — Дмитрий Захарович. «Деда взяли в1935-м, дали пять лет. А отсидел двенадцать. Лишь то спасло в лагере в Шахтах, что учил начальнических детей в шашки играть — был сильный шашист.
Пенсию ему, бывшему узнику, не платили до смерти. Зато в 1960-е начали платить бабушке за смерть ее сына — 30 рублей в месяц…
О гибели Валерия Морякова стало известно только после смерти Сталина.
Даже удивительно, как до того времени расстрелы миллионов удавалось хранить в тайне
. Мне лет пять было,
я помню, была справка о реабилитации — размером с пол-листа А4. На ней без всяких извинений написано — «реабилитирован». Реабилитирован — и что? Где человек?»
Моряков уверен, что
рано или поздно в Куропатах, Лошице, в других местах массовых убийств, обязательно будут мемориалы.
Писатель и исследователь сталинских репрессий Леонид Моряков умер утром 17 декабря.
* * *
Список расстрелянных (см. статью в Википедии)
1. Абухоў Барыс Аляксандравіч
2. * Арабей Мікалай, загадчык аддзела школ ЦК КП(б)Б
3. Аронаў Навум Мееравіч
4. * Аўгусціновіч Анатоль, начальнік упраўлення будаўнічых работ пры СНК БССР
5. Афанасьеў Ігнат Ільіч, выкладчык Менскага Белпэдтэхнікума
6. Бабкоў Сямён Дзьмітрыевіч
7. Барзуноў Георгій Фёдаравіч, дырэктар трэста «Галоўхлеб» БССР
8. * Башкевіч Вадзім, начальнік Упраўлення вышэйшай школы Наркамата асветы БССР
9. Бейлін Саламон Хаімавіч
10. Белацаркоўскі Абрам Давыдавіч
11. * Бранштэйн Якаў, літаратурны крытык
12. Бурдыка Іван Сямёнавіч, адказны сакратар СНК БССР
13. * Вайноў Віктар, журналіст
14. * Варончанка Аляксандар, наркам асветы
15. Варшаўскі Станіслаў Юльянавіч
16. Васільеў-Вашчылін Рыгор Мікітавіч
17. Вольны Анатоль, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі
18. Габаеў Моўша-Нохім Ізраілевіч
19. Габрусёў Апанас Сьцяпанавіч
20. * Галавач Платон, празаік
21. Гейштэрн Антон Міхайлавіч
22. * Гершон Іосіф, намесьнік наркама асветы БССР
23. Гінзбург Якаў Яфімавіч
24. Госін Абрам Мендзелевіч
25. Гурскі Канстанцін Іосіфавіч
26. Гурэвіч Нохман Гіршавіч
27. * Дзеніскевіч Мікалай, другі сакратар ЦК КП(б)Б
28. Дзьмітраў Мікалай Андрэевіч
29. Дзякаў Ананій Іванавіч, рэктар БДУ у 1934—1935 гг.
30. Дракахруст Абрам Генрыхавіч
31. Дудар Алесь, паэт
32. * Дунец Хацкель, крытык і публіцыст
33. Елянсон Гірш Борухавіч
34. Ермакоў Мікалай Паўлавіч
35. Жывуцкі Іван Сцяпанавіч, настаўнік
36. Замалін Навум Міхайлавіч, дацэнт Віцебскага ветэрынарнага інстытута
37. Зарэцкі Міхась, празаік
38. Зянковіч Аляксандр Сазонавіч
39. Іваноў Аляксандр Васільевіч
40. Іспраўнікаў Прохар Іванавіч, нам. загадчыка сельскагаспадарчага аддзела газ. «Віцебскі пралетарый»
41. * Кавалёў Захар, сакратар Варашылаўскага РК КП(б)Б
42. Каваль Васіль, празаік
43. * Кавальчук Захар, старшыня ЦК прафсаюзаў БССР
44. * Кандрашук Мікалай, начальнік упраўлення шкляной прамысловасці Наркамата лёгкай прамысловасці БССР
45. Кантар Саламон Мендзелевіч, дырэктар Белпрамторга
46. Капітанакі Міхаіл Васілевіч
47. * Каранеўскі Язэп Пятровіч, дзяржаўны дзяяч, педагог, публіцыст
48. Карпенка Іван Іванавіч, загадчык лабараторыі Віцебскай ветэрынарнай станцыі
49. Качанаў Герасім Антонавіч
50. Кляніцкі Віктар Сямёнавіч
51. Кляшторны Тодар Тодаравіч, паэт
52. Кудзелька Іосіф Фадзеевіч, начальнік упраўлення па ахове аўтарскіх правоў пры СП БССР
53. * Кульбак Майсей, празаік
54. Кучынскі Аляксей Сцяпанавіч, дзяржаўны і грамадскі дзеяч, педагог, рэдактар
55. * Лабадаеў Міхаіл, загадчык асобага сектара (аддзела) ЦК КП(б)Б
56. * Лашкевіч Леанард, намеснік наркама Наркамата саўгасаў БССР
57. Левін Аляксандар Самойлавіч, літаратурны крытык
58. Левін Саламон Вульфавіч, літаратурны крытык
59. Лейбін Піня Майсеевіч
60. Ліхтэнштэйн Сямён Давыдавіч
61. Лукашонак Мікіта Сяргеевіч
62. Лявонны Юрка, паэт
63. Ляйбовіч Хаім Элясавіч
64. Лямперт Саламон Рыгоравіч, студэнт 5 курсу БДУ
65. * Ляўкоў Максім, наркам юстыцыі БССР
66. Мазель Элізар Якаўлевіч, нам. дырэктара па навуковай рабоце Віцебскай навукова-даследчай ветэрынарнай станцыі
67. * Майсееў Леў, сакратар Барысаўскага РК КП(б)Б
68. Малаў Барыс Міхайлавіч, загадчык аддзела хлебнай групы наркамата ўнутранага гандлю
69. Маракоў Валерый Дзмітрыевіч, паэт
70. Маргелаў Сцяпан Прохаравіч, загадчык секцыі геаграфіі Інстытута эканомікі АН БССР
71. Марголін Міхаіл Саламонавіч
72. * Мар’янаў Барыс, сакратар Дзяржынскага РК КП(б)Б, чалец ЦК КП(б)Б (з 1937 г.)
73. Масленікаў Павал Аляксандравіч
74. Мелік-Шахназараў Андрэй Паўлавіч
75. Мірлін Абрам Навумавіч
76. Міснікоў Мікалай Данілавіч
77. * Міхайлаў Дзям’ян, кансультант Упраўлення справамі СНК БССР
78. Міхееў Мікалай Іванавіч
79. * Міцькоў Сяргей, дырэктар Гідролізнага доследнага завода Наркамата мясцовай прамысловасці БССР
80. Мурзо Сяргей Мікітавіч, паэт
81. Мухін Павал Максімавіч, загадчык лабараторыі Віцебскай навукова-даследчай ветэрынарнай станцыі
82. Навахрэст Якаў Пятровіч
83. Нёманскі Янка, празаік, грамадскі дзяяч
84. Несцяровіч Іван Іванавіч
85. Падсявалаў Іван Іванавіч
86. Паплыка Іван Майсеевіч
87. Пасмарнік Іван Майсеевіч
88. * Петрушэня Васіль, кансультант СНК БССР па камунальных і транспартных справах
89. Півавараў Зяма, паэт
90. Пітомцаў Міхаіл Мікітавіч
91. Пратапопаў Апалон Уладзіміравіч
92. * Пратасеня Рыгор, вучоны-аграхімік
93. Пурыс Ізраіль Лейзеравіч
94. Пуцілоўскі Аляксандар Андрэевіч
95. Пуцінцаў Іван Андрэевіч
96. Пятрашын Кузьма Рыгоравіч
97. Разумоўскі Арон-Лейб Сіманавіч
98. Рыдзеўскі Міхаіл Антонавіч, загадчык вучэбнай часткі Менскага педагагічнага інстытута
99. Самахвалаў Аляксандр Рыгоравіч
100. Сандамірскі Якаў Рыгоравіч, загадчык кафедры Віцебскага ветэрынарнага інстытута
101. Сапрыцкі Оскар Абрамавіч, намеснік наркама земляробства БССР
102. Сарокаш Іван Усцінавіч
103. Спектар Якаў Мееравіч, загадчык сакратарыята СНК БССР
104. Старынскі Васіль Сямёнавіч
105. Сташэўскі Васіль Пятровіч, празаік
106. Стрэле Георгій Уладзіміравіч, дырэктар конесаўгаса № 120 107. Суроўцаў Георгій Уладзіміравіч
108. Сялоў Дзьмітры Паўлавіч, начальнік планава-фінансавага ўпраўлення наркама асветы БССР
109. Сярдзюк Панцялей Іванавіч, загадчык лабараторыі біяфабрыкі № 5 у Віцебску
110. Таненбаўм Мірон Барысавіч
111. Таўбін Юдаль Абрамавіч, паэт
112. Троцкі Іван Васілевіч
113. Трумпацкі Эля Хацкелевіч
114. * Турлай Андрэй, наркам саўгасаў БССР
115. Успенскі Яўген Канстанцінавіч, фізік
116. Фалкін Рыгор Якаўлевіч
117. Фінкельштайн Аба Алтэравіч
118. Фломбаўм Яўсей Еўнавіч
119. * Фрыдман Ісак, начальнік аддзела землеўпарадкавання Наркамата земляробства БССР
120. Харлац Дзмітры Сямёнавіч
121. * Харык Ізі, паэт
122. Хатулёў Пётр Фёдаравіч, літаратурны крытык
123. Чарнушэвіч Аляксандр Анікеевіч, наркам асветы
124. Чарняк Мікалай Платонавіч
125. Чарот Міхась, паэт
126. Чачура Канстанцін Георгевіч
127. Шалай Макар Ксенафонтавіч, літаратурны крытык
128. Шапіра Юдаль Ісакавіч
129. Шастакоў Павал Пятровіч, журналіст
130. * Юдэльсон Арон, паэт
131. Юлькін Якаў Веньямінавіч
132. * Яркін Віктар, начальнік службы Днепра-Дзвінскага параходства ў Гомелі
