Калі дапусьціць, што сярод гледачоў Купалаўскага ёсьць людзі, якія ня ведаюць, хто такі Янка Купала, дык ужо з самага пачатку спэктаклю «Сны аб Беларусі» яны даведаюцца пра дзьве рэчы: Купала — гэта беларускі паэт, які загінуў у нейкім маскоўскім гатэлі. Акалічнасьці гібелі невядомыя: зачытваецца ўслых НКВДысцкае (імаверна, праўдзівае) заключэньне пра падзеньне Івана Дамінікавіча Луцке… — даруйце, Луцэвіча, — з амаль фізіялягічнымі падрабязнасьцямі. Падаў у лесьвічны пралёт зь дзявятага паверху, ад чаго «кроплі крыві яго гарачай», гаворачы словамі іншага загіблага пры загадкавых акалічнасьцях савецкага клясыка, праліліся ўжо на сёмым паверсе.
У найлепшых традыцыях «фізіялягічнага нарысу» (быў такі жанр у літаратуры) узнаўляецца і побыт эпохі. Сцэна дэкараваная калёнамі а ля сталінскі ампір, жырандолямі‑коламі, падсьвечаная чырвоным сьвятлом, закліканым, імаверна, сымбалізаваць салжаніцынскае «чырвонае кола», што пракацілася па жыцьцях мільёнаў і мільёнаў савецкіх (і антысавецкіх) грамадзянаў. Па сцэне ходзяць людзі ў форме і цывільным, пакаёўкі і цень паэта, які аніяк ня можа супакоіцца і ўжо пасьля гібелі чытае вершы і дае паказаньні пра сваё жыцьцё.
Прыблізна такім жа чынам паказанае і мінулае паэта. Толькі жанр ужо іншы — не «фізіялягічны нарыс», а паэма ў найлепшых традыцыях этна‑сымбалізму, уласьцівага росквіту творчасьці Купалы. І вось тут якраз Уладзімер Савіцкі, пастаноўшчык і аўтар сцэнічнае кампазыцыі ў адной асобе, трапляе ў ім жа самім пастаўленую пастку.
Рэч у тым, што адна этна‑сымбалічная паэма ў рэпэртуары купалаўцаў ужо ёсьць. Гэта «Сымон‑музыка», пастаўлены ў свой час Міколам Пінігіным. І ўжо таму «Сны аб Беларусі» глядзяцца як своеасаблівы «дубль» пінігінскага спэктаклю. Падабенства ўзмацняецца, калі ўлічыць, што з уласна «паэмных» тэкстаў у абедзьвюх пастаноўках выкарыстоўваюцца абсалютна аналягічныя сцэны — фальклёрнае сьвята, п’янка ў карчме, крах сямейнага дабрабыту. Замест песьні жабракоў, праўда, — песьня музыкаў‑блазнаў.
Глядзіш — і разумееш, што ўсё гэта ты ўжо бачыў, на той самай сцэне, толькі ў трохі больш удалай пастаноўцы.
Рэч тут не ў ігры актораў. Акторы добрыя, і чаго‑чаго — а чытаць вершы Купалы купалаўцы ўмеюць вельмі нават добра. Міхаіл Зуй і Ганна Хітрык, якія граюць маладога паэта і ягоную каханую (такое адчуваньне, што, зьвёўшы гэтую рамантычную пару ў ролях пары камічнай у «Пінскай шляхце» Пінігін акурат і змусіў іх спарадыяваць іх жа ўласных пэрсанажаў з пастаноўкі Савіцкага), бліскучы Аляксандар Падабед, загрыміраваны пад менскі помнік Купалу, так, што нельга адрозьніць; нават абсалютна не прапісаныя аўтарам інсцэніроўкі (ці аўтарам п’есы?). Паэтава Маці (Зоя Белахвосьцік) і паэтаў Бацька (Мікалай Кірычэнка), якія сымбалізуюць Матчыну любоў і Бацькоўскі гонар; нават Людзі ў форме і ў цывільным, якія зьяўляюцца на імгненьне, Русалкі і Марысіны Бацькі — усе яны запамінаюцца, у кожнага свая інтанацыя. Зразумела, што адзін і той самы прыём немагчыма выкарыстаць два разы, як немагчыма двойчы ўвайсьці ў адну і тую самую раку. Купалаўскі тэатар паспрабаваў гэта зрабіць — і прайграў у двубоі з самім сабой.
Тым больш што спроба ўдала спалучыць біяграфію грамадзяніна СССР І.Д.Луцэвіча, які існаваў на праўдзе, і біяграфію чалавека, пад помнік якому так дбайна загрыміраваны Аляксандар Падабед, якому і граць амаль няма чаго — толькі вершы застаецца чытаць, — таксама няўдача — на наш погляд. З «Сымонам‑музыкам» было ўсё прасьцей: у адпаведнасьці з жанрам гісторыя станаўленьня творцы расказвалася выключна сымбалісцкімі сродкамі. Але як толькі сымбалізм заканчваецца, як у нашым выпадку, застаецца не рэалізм нават, а ў поўнай меры сацыялістычны рэалізм. Таму што быў такі жанр у савецкім тэатральным мастацтве — «дацкі спэктакль». То бок не спэктакль, вядома ж, на дацкай мове ці паводле п’есы дацкага аўтара, а спэктакль, прымеркаваны да чарговага юбілею. І быў на схіле савецкай эпохі ў Маскоўскім мастацкім акадэмічным тэатры нават адзін зь нямногіх удалых «дацкіх спэктакляў» — паводле п’есы Міхаіла Шатрова «Так пераможам!» — пра запавет У.І.Ульянава. Там хворы Ленін ачуньваў, прыяжджаў у працоўны кабінэт, дзе і зьяўляліся яму цені паплечнікаў, каб можна было зь імі наноў спрачацца, разважаць і да т.п. Хто ведаў гісторыю КПСС, той Бухарына ад Сьвярдлова адрозьніць мог. Хто ня ведаў — даваў веры акторам і рэжысёру. Але, на шчасьце, Ленін не пісаў (будзем спадзявацца) вершаў, а то падабенства двух спэктакляў пра ажыўшыя помнікі было б і ўвогуле забойчым.
Проста таму, што паказаная ў тым ўжо напаўзабытым спэктаклі МХАТ трагедыя Леніна, якая сталася трагедыяй для агромністай краіны (і нават больш як адной краіны), з таго спэктаклю ўсё‑ткі прарысоўвалася хоць неяк. А зразумець з інсцэніроўкі Ўладзімера Савіцкага, чаму, уласна кажучы, сігануў Купала ў той лесьвічны пралёт у гатэлі «Масква», проста немагчыма. Таму што Купалы на сцэне «купалаўскага» ўвечары 30 чэрвеня — не было!
Ёсьць грым Купалы (дакладней, помніка Купалу). Ёсьць вершы Купалы. Ёсьць нагода для таго, каб паставіць «дацкі спэктакль», прысьвечаны Купалу (а з такім самым посьпехам — ці няпосьпехам? — гэта мог бы быць спэктакль, прысьвечаны Пушкіну, Шэксьпіру, Дантэ, Эклезіясту, цару Саламону і ўсякаму іншаму паэту, які колісь жыў на нашым глёбусе…) А вось трагедыі Купалы — няма.
Ну ня скокнуў жа паэт зь дзявятага паверху толькі таму, што ён піў?! Гэта занадта простае тлумачэньне (адзінае зразумелае, дарэчы, тлумачэньне, калі меркаваць з таго, якія сьведчаньні дае на сцэне Аляксандар Падабед Аляксандру Паўлаву: ён, маўляў, і ў запой сыходзіць, і на склероз пакутуе — нават слаўны «Саюз Пісьменьнікаў Беларусі» ні запою, ні склерозу чамусьці рады не дае). Але другая вэрсія, прынятая сярод часткі нашай інтэлігентнай публікі, не прарысоўваецца зусім: для Людзей у форме і цывільным гэтае самагубства ажыўшага помніка аказваецца зусім нечаканым. А раз уся цэнтральная частка купалаўскай біяграфіі — і зь першай, няўдалай, спробай самагубства, і зь «ляўкоўскім цыклем», і з вайной, якая ўзрушыла паэта, — застаецца, як той казаў, за кадрам (толькі адзін намёк — куплет зь ліста «Вялікаму Сталіну ад беларускага народа»), то…
…то як скажаце гэта разумець?
Ды так і разумейце, таварыш глядач! Напіўся да шаленства і скокнуў у лесьвічны пралёт! Трэба было не руйнаваць маскоўскі гатэль «Масква», а проста перайменаваць яго ў нешта накшталт «Гатэль «У загіблага вершатворцы» — пазычыўшы назву ў старой і цалкам савецкай фантастычнай аповесьці братоў Стругацкіх.
Ня думаю, што дзеля гэтага быў пастаўлены спэктакль на сцэне Купалаўскага. Вой, ня думаю…
Скажам, калі б на сцэну на паклон столькі часу пасьля прэм’еры «Дзікага паляваньня караля Стаха» дагэтуль разам з выканаўцамі выхадзіў бы пастаноўшчык спэктаклю, гэта было б справядліва: у тым спэктаклі паводле Караткевіча кожны выкарыстаны рэжысёрам прыём апраўданы, прадуманы, вывераны. Грае ўсё. Калі на сцэну на паклон пасьля «Сноў аб Беларусі» выходзяць толькі акторы, гэта ня менш справядліва: паўтаруся, што вершы чытаць яны ўмеюць — прычым вельмі добра. Але тады і выпускайце CD з чытаньнем вершаў і пяяньнем песьняў!
А 30 чэрвеня мне ўпершыню было шкада патрачанага часу.
 Сцэна са спэктаклю |
