Кніга Змітра Бартосіка «Быў у пана верабейка гаварушчы» — калекцыя рэпартажаў пра шматгадовыя журналісцкія вандроўкі («тысяча разоў» — гіпербала з прадмовы Аляксандра Лукашука). У пачатку кнігі сабраныя водгукі публічных інтэлектуалаў (пачынаючы ад Святланы Алексіевіч), якія высока ацэньваюць зборнік. Кніга атрымала працяг і ў тэатральным жыцці: Свабодны тэатр паставіў п’есу паводле яе матываў.
Важна адзначыць, што «Быў у пана верабейка гаварушчы» мае выразную, нават строгую, канцэпцыю. Гэта расказ пра гісторыю Беларусі ад «даўніх людзей» — пераважна тых, хто на свае вочы бачыў 30-я, 40-я і 50-я. Дакладна фармулюецца пасыл кнігі ў вялікай прадмове, якая акумулюе ўсе нарысы і вызначае кірунак, у якім, як лічыць аўтар, іх неабходна чытаць.
Зыходным пунктам разважанняў падарожніка становіцца праблема савецкай і несавецкай Беларусі. Рэтраспектыўна ён знаходзіць яе ў часах, калі сам пераехаў у Беларусь і сутыкнуўся з беларускай мовай, дакладней кажучы, з тым сацыяльным ціскам, праз які беларуская мова знікала з актыўнага ўжытку. Для Бартосіка беларуская мова стала сімвалам несавецкай Беларусі, і праз усю прадмову ён спрабуе пабудаваць дакладнае размежаванне гэтых дзвюх уяўленых краін.
У прынцыпе, гэта вельмі старая ідэя (у 90-х Дубавец, напрыклад, неаднойчы спрабаваў давесці, што беларуская савецкая культура — наогул не беларуская). Навацыя Бартосіка палягае ў тым, што ён стварае на рошчыне гэтага проціпастаўлення маральнае вучэнне. «Мяжа ў галовах беларусаў», на якой «рабунак ператвараецца ў вяртанне справядлівасці, катаванне — у змаганне»: Бартосік абураецца абыякавай бадзёрасцю, з якой яму расказваюць пра жахі 30-х.
З гэтага абурэння ён высноўвае пытанне аб тым, «калі беларусы пачалі станавіцца савецкімі людзьмі». З блытаных разважанняў можна зрабіць вывад: тады, калі ў іх знікла сумленне. Потым аўтар неаднойчы займаецца «размеркаваннем» савецкіх і несавецкіх рысаў (напрыклад, узнёслы патрыятызм — адназначна несавецкая рыса). Такім чынам, ужо ў прадмове задаецца рамка будучых вусных гісторый: сатырычны памфлет з непераадольным маралізатарскім пасылам.
Пэўную супярэчанасць — праз недагляд ці наўмысна — Бартосік усё-такі пакідае. У прадмове можна знайсці прыгожыя спробы выйсці за межы «ранне-адраджэнскага» ўяўлення пра дзве Беларусі. «Марылася не пра савецкую рэспубліку-партызанку і не пра антысавецкую падпольную рэч паспалітую», — успамінае Бартосік свае думкі з 90-х. Побач жа паўстае прыгожая метафара падарожжа, «якое толькі пачынаецца». Думка аўтара набывае завершанасць: «падарожыць цікавей, чым марыць». Нават шкада, што гэтую небанальную перспектыву ўшчэнт спляжыла традыцыйна абстрактнае маралізатарства з публіцыстыкі эпохі позняй перабудовы.
Тым не менш галоўная задума Бартосіка — выявіць іншы, «чалавечы», погляд на гісторыю Беларусі 1930—1950-х гадоў, у значнай меры ажыццёўленая. Гэта часткова звязана з прыродай прыватнай памяці. Экстрэмальны досвед вайны, генацыду і выжывання больш ці менш паспяхова перажыў доўгія гады вымушанага маўчання, калі яго «кшталтавалі» ў неабходным кірунку савецкія ідэолагі.
Гэта добра вядомы факт: сведкі часта ці несвядома, ці мэтанакіравана «пераглядаюць» уласныя ўспаміны пад уплывам «высокай культуры». Прычым гэта адбываецца не толькі ў таталітарных грамадствах. Нават ліберальная публічная сфера «цісне» на прамоўцу, які, загадзя ўяўляючы пануючыя ўяўленні аб прадмеце ягоных успамінаў, можа або «падладжвацца» пад чаканні публікі, або, наадварот, абвастраць сваю нязгоду з мэтай правакацый. У абодвух выпадках гэта непасрэдна ўплывае на змест успаміну.
Цэнтральнае месца ў кнізе займае вайна. З дапамогай ваеннага досведу Бартосік «разбірае» гісторыю савецкага таталітарызму: або схільны да фізічнага гвалту сталінізм, або апантаны цэнзурай брэжневізм. Абодва гістарычныя перыяды ўзаемна звязаныя: сталінізм стварыў тыя гісторыі, якія потым «карэктаваў» брэжневізм. Вёскі, спаленыя партызанымі, неадэкватна агрэсіўныя паліцаі, ад якіх нават немцам даводзілася ратаваць беларусаў; БКА, батальён Рагулі.
Зноў і зноў адлюстроўваючы забытыя трагедыі, Бартосік не без з’едлівасці піша пра кнігу «Памяць». Сапраўды, гэта чысты Оруэл, калі ў кнізе з такой назвай раз-поразу знаходзяцца новыя і новыя невыпадковыя прагалы. Мноства трагедый, якія не адпавядалі савецкаму ўяўленню пра вайну, не былі дапушчаныя ў «гісторыка-дакументальную хроніку»: «Быццам іх ніколі не было».
Адна з асноўных думак Бартосіка ў дачыненні да гэтай вайны таксама не зусім ягоная: «сваіх баяліся больш». Аб тым, што ў Беларусі ў 1941—1944 ішла грамадзянская вайна, пісалі з 1990-х. Бартосік пазычае гэтую метафару і, карыстаючыся перавагамі свайго метаду, дадае да яе гістарычна-квантытаўнага абгрунтавання (як гэта рабіў Туронак: палічыць, колькі было партызанаў, палічыць, колькі было паліцаяў) штодзённае вымярэнне.
«Быў у пана верабейка гаварушчы» — неаспрэчнае патрабаванне таго, каб гэтыя гісторыі былі ўзятыя пад увагу. Ізноў жа: не новае патрабаванне. Але ці не ўпершыню — настолькі сістэматычнае. Сістэматычнае як «ёмістае» і сістэматычнае як «канцэптуальна паслядоўнае». Апошняе, хутчэй, трэба аднесці да заганаў кнігі. Ці сапраўды наіўнае асветніцтва «на ніве беларушчыны» робіць гэтыя нарысы лепшымі? Але гэта адно пытанне — пытанне густу. Ёсць яшчэ метадычная рызыка.
У 1960-ыя, калі Алесь Адамовіч, Уладзімір Калеснік і Янка Брыль збіралі гісторыі да сваёй кнігі пра спаленыя вёскі, яны запісалі — праз недагляд, — гісторыю вёскі, знішчанай партызанамі. Без умяшання цэнзуры пісьменнікі зацерлі гэты запіс. Пазней ужо Адамовіч шкадаваў аб гэтым учынку. Праблема ў тым, што неад’емная ўласцівасць кожнай ідэалогіі — магчымасць такога аўтаматызаванага скарачэння.
Задача павінна быць не ў тым, каб адмовіцца ад ідэалогіі зусім. Задача ў тым, каб захаваць дыстанцыю, крытычны пункт гледжання на сябе. Супярэчнасць ва ўступным артыкуле — паміж цікавым падарожжам і маральным вучэннем аб несавецкай Беларусі, — магла быць эфектыўнай нагодай для развіцця такой крытычнай дыстанцыі. З ёй кніга магла быць яшчэ большай перавагай над кнігамі «Памяць».
