Фелікс Акерман — даследчык Нямецкага гістарычнага інстытута ў Варшаве. Да гэтага амаль пяць гадоў ён выкладаў у ЕГУ, а ягоная доктарская дысертацыя прысвечаная Гродна.
— Я з’ехаў з Вільні ў Варшаву год таму, каб тут спакойна дапрацоўваць хабілітацыю [аналаг беларускай доктарскай дысертацыі — НН]. Аказалася, што я трапіў з аднаго сур’ёзнага крызісу ў іншы. Тое, што адбываецца ў Польшчы на ўзроўні дзяржавы, вельмі падобна да таго, што ўжо адбывалася ў ЕГУ на ўзроўні адной установы. Пазіцыя Яраслава Качыньскага нагадвае ўплыў Анатоля Міхайлава: фармальна ніводзін з іх нічога не вырашае, але на самай справе яны ўвесь час праводзяць вельмі агрэсіўную палітыку супраць «уяўных» ворагаў. У абодвух выпадках вельмі падобна тое, што яны па сваіх перакананнях дэмакраты, яны хочуць паляпшаць грамадства, але вера ў існаванне гэтых ворагаў не дазваляе ім выйсці за межы ўласных думак, якія сфармаваліся ўжо на пачатку 1990-х гадоў. У пэўным сэнсе Міхайлаў, як і Качыньскі, спрабуе зрабіць тых, хто фармальна не з’яўляецца ягонымі падначаленымі, закладнікамі сваёй баязлівасці і культурнага песімізму. У гэтым сумным назіранні ёсць і добрая навіна: крызіс ЕГУ — гэта не нейкі асобны выпадак адной установы, якая зрабілася сімвалічнай уласнасцю малой групы людзей. Гэта і ёсць праява крызісу самой дэмакратыі на канкрэтным прыкладзе. Асноўная розніца паміж Міхайлавым і Качыньскім у тым, што Качыньскі з 1970-х гадоў быў у палітычнай апазіцыі, якая паклала канец камунізму, а Міхайлаў да канца 1980-х быў часткай камуністычнай навуковай сістэмы. Гэта тлумачыць тое, што ў Польшчы была ўсталяваная дэмакратыя ў 1990-я, і тое, чаму ЕГУ ад самага пачатку застаўся ўстановай, якая трымалася больш каманднай логікі. Партыі няма, але застаўся дух партыі. Найлепшы доказ — гэта тое, на якой мове ЕГУ афіцыйна прэзентуе сваю дзейнасць, — гэта і ёсць навамоўе XX стагоддзя.
— Чым вы займаліся ў ЕГУ?
— Я чатыры з паловай гады выкладаў па-беларуску, расейску, ангельску і нямецку пры падтрымцы Нямецкай службы акадэмічных абменаў. З аднаго боку, я займаўся гарадскімі даследаваннямі, а з іншага боку, я прапаноўваў культуразнаўчыя семінары па-нямецку. За гэты час я выпусціў дзве кнігі і шмат артыкулаў на розных мовах. У гэтым годзе выйдзе яшчэ чатыры кнігі: адна пра Горадню, адна пра Вільню, адна пра Вісагінас і яшчэ адна — пра сямейныя зносіны ў ХХ стагоддзі. Ужо гэта было магчыма, таму што ЕГУ — гэта сапраўдны ўніверсітэт з сапраўднымі антраполагамі, сацыёлагамі, філосафамі, гісторыкамі і філолагамі. Супраца з імі вельмі важная для мяне, і я буду яе працягваць.
— А чым вы займаецеся цяпер?
— З лютага я працую ў Нямецкім гістарычным інстытуце ў Варшаве, дзе займаюся гісторыяй вязніц на былых тэрыторыях Рэчы Паспалітай падчас яе падзелаў. Гэта ўключае і гісторыю Лукішскай вязніцы ў Вільні, дзе было зняволена шмат беларускіх дзеячаў. Я таксама вывучаю працэс перабудовы былых манастыроў пад вязніцы на беларускіх землях, напрыклад, у Горадні, Вільні і іншых гарадах Рэчы Паспалітай. Дзякуючы таму што я займаўся ў ЕГУ нямецкімі даследаваннямі, я стаў пісаць яшчэ і пра наступствы міграцыйнага крызісу ў Цэнтральнай Еўропе ў такіх нямецкамоўных газетах, як «Frankfurter Allgemeine Zeitung» i «Neue Züricher Zeitung».
— У вас трое дзяцей. Ці адправілі б вы іх сёння ў ЕГУ?
— Дома мая сям’я размаўляе па-нямецку, але да нас часта завітваюць госці, якія размаўляюць па-беларуску, расейску і польску. Маім дзецям 3, 6 і 9 гадоў, яны свабодна валодаюць літоўскай і ангельскай, а ў Варшаве хутка вывучаць і польскую мову. Калі дзеці скончаць школу, яны будуць самі вырашаць, куды пайсці. Але калі б мы жылі ў Гародні ці ў Менску і мае дзеткі скончылі б беларускую школу сёлета, я з задавальненнем аддаў бы іх увосень у ЕГУ. Гэты ўніверсітэт не перастаў працаваць як навуковая ці адукацыйная структура. У маёй вобласці культурных даследаванняў гэта найлепшы ўніверсітэт паміж Санкт-Пецярбургам і Варшавай. Няма лепшага месца, каб з дзяцей атрымаліся людзі, якія будуць у сваім жыцці самастойнымі ва ўсім: і ў думках, і ў дзеяннях, і ў арганізацыі. Я гэта кажу пасля амаль што пяці гадоў працы са студэнтамі, якую я вельмі любіў. У мяне заўжды была адна ідэя: вучоба ў Вільні — гэта школа жыцця, таго, як стаць дарослым пасля адукацыйнай сістэмы ў Беларусі, якая рыхтуе дзяцей як працаўнікоў на фабрыках, якіх ужо няма.
— У чым, на ваш погляд, навуковая каштоўнасць ЕГУ?
— ЕГУ — гэта фантастычная машына для перакладу навуковых дыскурсаў і практык у два бакі: з заходніх, англасаксонскіх, французскіх і нямецкіх, на расейскія і беларускія, і наадварот, з тутэйшых на заходнія. Я сам шмат чаму навучыўся ў сваіх калег і знайшоў фантастычную новую працу пасля пяці гадоў у ЕГУ, бо Вільня і ЕГУ — гэта добрая прастора для навукі і для адукацыі.
— А ці не рызыкоўна ўсё ж аддаваць дзяцей у Вільню ў такі крызісны момант?
— Крызіс — гэта нармальная частка жыцця. Цяпер у Беларусі найглыбейшы сістэмны крызіс, таму што дзяржава не ў стане далей фінансаваць прадпрыемствы як раней. Адміністрацыя прэзідэнта гэта ўжо зразумела і пачынае пакрыху рыхтаваць грамадства да постындустрыяльных змен. Няшмат якія мінскія ВНУ могуць прапанаваць спосаб зразумець і ажыццявіць гэты працэс. У ЕГУ існуюць формы адукацыі і навуковыя праекты, якія якраз прысвечаныя гэтым пытанням. ЕГУ робіць шмат для падрыхтоўкі пакалення, якое будзе ствараць новую, постындустрыяльную Беларусь.
— А ў чым тады прычына крызісу ЕГУ?
— У Беларусі няма культуры рашэння канфліктаў праз кампраміс. А гэта патрэбна, каб самаарганізавацца ў постындустрыяльным грамадстве і каб удзельнічаць у глабальнай ці хоць рэгіянальнай канкурэнцыі. Тое, што мы назіралі ў апошнія гады ў Беларусі і ў ЕГУ, гэта была свабода выціскаць людзей іншых поглядаў, якія адкрыта не прымалі ўладу прэзідэнта. У гэтым сэнсе ЕГУ застаўся беларускім ВНУ нават пад кіраўніцтвам амерыканскага рэктара. Як вы ведаеце, Анатоль Міхайлаў і далей актыўна ўдзельнічае ў прыняцці рашэнняў у якасці прэзідэнта.
— Як выйсці з гэтага крызісу?
— Еўрапейская інстытуцыя, адказная за фінансаванне ЕГУ, павінна ўсталяваць новы рэжым камунікацыі і прыняцця рашэнняў. Гэта магчыма толькі тады, калі Анатоль Міхайлаў будзе фармальна пераведзены на статус прафесара-эмерыта і больш не будзе актыўна ўдзельнічаць у дзейнасці ЕГУ. Не трэба яго выганяць з ВНУ, як раней ён выгнаў тых, хто з ім не пагаджаўся. Але ён мусіць даць шанец уласнаму дзіцяці стаць на ногі і зрабіцца самастойным. І ў гэтым сэнсе праблемы ЕГУ і праблемы беларускага грамадства шмат у чым падобныя — і не трэба паказваць пальцам на іншых. Я ведаю шмат сямей, у якіх працэс пераходу дзяцей у самастойнае жыццё адбываецца вельмі складана.
— Як вырашыць фінансавыя праблемы ЕГУ?
— Можна зэканоміць астранамічна ў такіх умовах за кошт зарплаты рэктара, а функцыя прэзідэнта павінна быць сімвалічнай. Універсітэт павінен пераходзіць на рэжым самакіравання. Гэта значыць, што не патрэбныя менеджары, якія будуць вырашаць справы замест навукоўцаў, без іх удзелу. ЕГУ павінны быць універсітэтам, які ствараецца навукоўцамі для студэнтаў, а невялікая адміністрацыя будзе ім падтрымкай, а не ўрадам.
— Чаму такому вы навучыліся ў ЕГУ, што дапамагло вам на працы ў Варшаве?
— Я толькі тут, дзякуючы маім калегам, зразумеў, што павага і аўтаномія — гэта не тэарэтычныя паняцці, а аснова навуковай працы і дэмакратычнага грамадства. Без аўтаноміі няма дэмакратыі. А без павагі не можа быць аўтаноміі. Як у дэмакратычных краінах, так і ў выпадку ЕГУ урад павінен вызначацца суверэнітэтам, а не наадварот. ЕГУ на дадзены момант арганізаваны такім спосабам, што ўся легітымнасць ідзе ад прэзідэнта-заснавальніка, а яна павінна ісці ад калектыву навукоўцаў і студэнтаў. Я вельмі рады бачыць, што мае калегі ніколі не адыходзілі ад гэтых каштоўнасцяў і што шмат студэнтаў якраз тут, у Вільні, зразумелі іх практычнае значэнне.
У сакавіку выйшла кніга Фелікса Акермана пра працу ў ЕГУ.
