Для Сьвятланы Бень тэма масавага зьнішчэньня ў савецкая часы ўяўляецца як прорва: «У мяне адначасова жыве ў душы два пачуцьці — жаданьне адысьці падалей ад краю і ня ведаць пра гэта і жаданьне нахіліцца ды паглядзець, каб убачыць дно. І тое, што я ведаю пра тыя падзеі, сьведчыць, што дна няма. Я пажадала ўзяць удзел у гэтым праекце, таму што прорва заўжды побач і ніхто не абаронены. Таму што забойства агромністай колькасьці людзей падаецца мне яшчэ больш неверагодным і бессэнсоўным пачварствам, калі мы пра гэта не кажам і калі нам не баліць душа». Для праекту «(Не)расстраляная паэзія» Сьвятлана зрабіла песьняю верш Ізі Харыка «У шэрым змроку» у перакладзе з ідыш на беларускую Ганны Янкуты.
фота Валянціна Вяркеева
«Гэты верш прыляцеў, як прывітаньне здалёк, як ліст, які згубіўся на 90 год і трапіў да іншага чалавека. Да іншага, але не зусім выпадковага. Нешта адразу спрацавала, нейкія нітачкі нацягнуліся і антэны злавілі ў этэры знаёмы голас, ледзьве чутны сярод шума сусьветнага акіяну, — распавядае пра стварэньне песьні Сьвета Бень. — Бязьмежна сумная гісторыя ўвайшла ў нашае жыцьцё праз праём дзьвярэй аднаго невялікага верша. І стала існаваць побач, напоўнілася новымі фактамі і падрабязнасьцямі». Сьпявачцы дапамагалі ў стварэньні гэтага твору Арцём Залескі (электроніка, бубны, зьвядзеньне), Пафнуцій Кузюкан (валторна), Ільля Дзягель (гітара, бас). Майстарынг зрабіў саўндпрадусар праекту Павал Сініла. «Гэты верш — экзыстэнцыйны па зьмесьце, ён апынуўся сугучным з рамантыкай Вэрлена і Апалінэра і тагасьветнай містычнай адчужанасьцю Joy Division і Swans», — зазначае Сьвета. Для яе гэты трэк уяўляецца аўдыёлістом ад мёртвага і пры гэтым зусім жывога чалавека, які не зьвязаны нічым, нават сваім целам. Ягоны жывы голас гучыць сярод аглушальнай бязмоўнай сусьветнай пустэчы
Сьвета Бень вывучыла жыцьцё і творчасьць Ізі Харыка падчас працы над трэкам. Асабліва яе ўразілі ўспаміны жонкі паэта Дзіны Харык са спасылкай на Станіслава Шушкевіча-старэйшага, вось гэтае месца пра тое, як яму быў вынесены сьмяротны вырак.
«Суд цягнуўся дзесяць хвілінаў. Стаяць Харык ня мог. Два канваіры падпіралі яго. Прысуд стандартны: «да выключнай меры сацыяльнай абароны — расстрэлу». Ізі Харык выслухаў яго з усьмешкаю. А потым раптам стаў размаўляць вельмі гучна і дакладна. Гэтая ж тройка асудзіла Станіслава Шушкевіча, які і пачуў ягоныя словы: «Мяне па корабе скрэблі, па сусеках скрэблі, я ад дзядулі сышоў, ад бабулі сышоў, я з Зэмбіна сышоў, ад Яжова сышоў, ад цябе, Вісарыён Іосіфаў, пагатоў сыду. І раптам засьпяваў: «За сталом ніхто ў нас ня лішні, па заслугах кожны ўзнагароджаны. Залатымі літарамі мы пішам Усенародны сталінскі закон. «Я другой такой страны не знаю…».
— Яму заткнулі рот, сталі душыць, — казаў стары паэт Шушкевіч, а мяне нібы самога душыць. Не, я мяркую, што Ісаак Давідавіч Харык не звар’яцеў. Так ён сьмяяўся з «Ваеннай калегіі Вярхоўнага суду СССР».
Падрабязьней пра жыцьцё і сьмерць Ізі Харыка распавёў дасьледчык Вольф Рубінчык у лекцыі праекту «(Не)расстраляная паэзія» у кнігарні «Логвінаў». Дарэчы, там адбылася жывая прэм’ера песьні Сьветы Бень, якая істотна адрозьніваецца ад студыйнага запісу. У яе ўключаны таксама іншы верш Ізі Харыка — «Век настане такі» ў перакладзе з ідыш Рыгора Бярозкіна.
Адносна будучыні кампазыцыі на словы Ізі Харыка Сьвятлана Бень адказвае: «Гэтая песьня будзе жыць».
Сьвета Бень — У шэрым змроку
музыка Сьветы Бень, словы Ізі Харыка, пераклад зь ідыш Ганны Янкуты
У шэрым змроку дзень растаў,
у шэрым змроку гаснуць вочы.
Маё юнацтва — звон актаў,
маё юнацтва чэзьне ў ночы,
бы колас, што зь зямлі паўстаў,
каб у зямлі заснуць аднойчы.
Мой курс пракладзены здаўна,
я з карабля сачу прасторы:
няма ні берагу, ні дна,
і я вітаньні шлю праз моры
ў далеч, дзе смугі сьцяна,
на сум, па чалавеку хворы.
(1926)
