Гэта адказ на пытанні з папярэдніх Кастрычніцкіх эканамічных форумаў «чаму рэформы не атрымаюцца» (Руды, 2015) і «чаму нам не патрэбныя эканамісты» (Руды, 2016), адказ і адказнасць кожнага. І тут ні за кім не схаваешся, як і за самім сабой — за сваім перакладваннем адказнасці, пакорай і «памяркоўнасцю». Сыход ад рашэння — гэта таксама рашэнне. Пасля яго і эканоміка развіваецца ўжо не па рацыянальных законах, а па правілах несвядомых паводзін. Тады і «эканамісты-практыкі» становяцца «тэарэтыкамі», трапляючы ў палон сваіх «тэорый»-перакананняў, звычак і стэрэатыпаў. І эканамічныя рашэнні прымаюцца пад уплывам уяўнай маналітнай культурнай матрыцы. Так эканоміка становіцца паводзінскай і статычнай.
Такім чынам, «чаму я так вырашыў?»
Якія правілы ляжаць у аснове рашэнняў і паводзінаў у эканоміцы Беларусі?
Правіла першае: «хачу не як лепш усім, а хачу сам».
Беларусы раз'яднаныя. З боку мы больш падобныя не на грамадства, а на сукупнасць раз'яднаных адзінак, якіх аб'ядноўвае не агульнасць каштоўнасцяў, а дзяржаўнасць. Таму і эканоміка знаходзіцца ў пастаянным кантакце з дзяржавай і не ўяўляе ні іншага жыцця, ні што магчымыя іншыя партнёры. З боку дзяржавы дабрабыт успрымаецца як багацце краіны, а не чалавека, таму і асноўная мэта — рост ВУП, рэзерваў, а не даць магчымасць чалавеку зарабляць самому. З боку насельніцтва выяўляецца «сіндром здаровага сэнсу»: прыстасаванне, крывадушнасць, заклапочанасць толькі сабой і сваімі рашэннямі. Спалучэнне паказной лаяльнасці з асабістымі інтарэсамі вядзе да таго, што пры афіцыйным падзенні эканомікі яна працягвае расці, але ўжо ў цені. А калі ўзмацняецца барацьба з «ценем», гэта тычыцца асабістага, аб'ядноўвае многіх і павялічвае сацыяльную напружанасць.
Правіла другое: «хачу не як лепш, а хачу, каб не было горш».
Беларусы палахлівыя. Мы схільныя да страху і менш схільныя да рызыкі. Таму і праблемам у эканоміцы заўсёды ёсць апраўданне: «магло быць горш». Такога самазаспакаення (уласцівага не толькі беларусам) больш, чым шкадавання, «што магло быць лепш» (Thaler, 2016). Гэта фармуе просты выбар ад адваротнага: «рабіць трэба так, як умеем, або ніяк», «калі не дзяржаўнае — значыць нічыё і знікне», «калі не гэтая сацыяльная сістэма — значыць, будзе хаос і разруха» і г.д. Характэрна, што ў правіле «каб не было горш» пункт адліку «было» з часам мяняецца (Lewis, 2017). І тое, што ўчора лічылася непрымальным (падзенне ВУП, даходаў), сёння можа стаць новай нормай. Значыць, за ёй хаваецца не толькі эканоміка, але і ўсеагульнае жаданне захаваць статус-кво, пачуццё кантролю і магчымасць рэалізаваць негалосныя дамоўленасці.
Правіла трэцяе: «хачу хутка».
Беларусы псеўдаактыўныя. Мы арыентаваны на хуткія рашэнні, сатысфакцыю агляднымі рэчамі і кароткатэрміновае планаванне. У асноўным рашэнні прымаюцца ў апошні момант, пад ціскам, хутка, на мяжы ўгадвання. Кароткатэрміновы арыенцір фармуе схільнасць мінімізаваць страты, а не максімізаваць прыбытак; спажываць, а не зберагаць і інвеставаць. Калі ў 1990-х і 2000-х гадах спалучэнне кароткатэрміновых вынікаў (прырост ВУП, зарплаты, будаўніцтва аб'ектаў) давала адчуванне стабільнага росту, то ў 2010-х гадах запаволенне эканомікі, інфляцыйны, пазыковы навесы паказалі, што доўгатэрміновы эканамічны рост — гэта «не чарада стаметровак, а марафон».
І ўсё ж, «чаму я так вырашыў?»
Як прымаюцца рашэнні? Па сутнасці, гэта больш важна, чым самыя рашэнні.
Доўгатэрміновыя, складаныя эканамічныя рашэнні з-за недахопу кампетэнцыі, немагчымасці «пераварыць» усю інфармацыю, навакольнай нявызначанасці становяцца, як правіла, хаатычнымі і фармуюцца пад уплывам выпадковых падзей — настрою, пачуццяў, таго, што мы ў гэты момант пачуем, пабачым, каго сустрэнем, або чагосьці яшчэ, што немагчыма прадказаць (Mlodinow, 2012).
Кароткатэрміновыя, простыя рашэнні ў эканоміцы характарызуюць логіку мыслення і фармуюцца пад уплывам культурнай матрыцы (Канеман, 2013 года). У беларусаў гэта бачыцца пад уплывам розных фобій, памяці пра вайну, пра страту савецкіх зберажэнняў, пра шматлікія дэвальвацыі, пад уплывам інстынкту самазахавання, пачуцця ўласнасці, моўнай атмасферы, сямейнасці (вузкага кола даверу). З-за агульнага інфармацыйна-культурнага асяроддзя ў беларусаў сфармаваліся агульныя характарыстыкі — «культурны код».
Па-першае, двухдумства.
Нявызначанасць прыналежнасці беларусаў да рускага або заходняга свету, да камунізму ці капіталізму, да дзяржавы ці рынку расшчапляе такія грамадскія арыенціры, як эмацыянальнасць/стрыманасць, індывідуалізм/калектывізм, лібералізм/кансерватызм, дырыжызм/аўтарытарызм (як формы патэрналізму). Пад уплывам двухдумства прыняцце рашэнняў нагадвае «п'яную хаду», калі кожны наступны крок не залежыць ад папярэдняга і невядомы таму, хто ідзе. У выніку спалучаюцца рынкавыя адносіны з адміністрацыйнымі, пераплятаюцца розныя формы ўласнасці і сістэмы кіравання, суіснуюць супярэчлівыя інструменты рэгулявання, а прагрэс дасягаецца двухсэнсоўнымі намёкамі і дзеяннямі.
Па-другое, арыентацыя на савецкае мінулае.
Для большасці беларусаў гістарычныя каштоўнасці абмежаваныя савецкім перыядам: Вялікая Айчынная вайна, аварыя на ЧАЭС, распад СССР (Лашук і інш., 2016). Пад гэтым уплывам фармуецца стаўленне да рызыкі, прадпрымальніцтва, дзяржуласнасці, сістэмы кіравання, падтрымліваецца маштабнае мысленне і адначасова арыентацыя на кароткатэрміновы вынік. Беларускае грамадства нагадвае выпушчаную з клеткі птушку, якая не ляціць, а змагаецца з уласным жаданнем вярнуцца назад. Яе вабіць гіпноз памяці, звыклы лёс пакут, расчараванне ад ідэалізаванай свободы.
Па-трэцяе, патэрналізм.
Для беларусаў гэта прадукт культурнай дылемы: рабіць тое, што зразумела, падабаецца і адпавядае калектыўнай памяці, або тое, што невядома і не пацвярджаецца гатоўнасцю грамадства да разумнай самаарганізацыі. Патэрналізм таксама ўмацоўваецца арыентацыяй на савецкае мінулае з выдаленым цэнтрам прыняцця рашэнняў, пошукам краіны-апоры, ідэалізацыяй ролі асобы. Усё гэта фармуе стаўленне да ўласнасці, адказнасці, ініцыятывы, кантролю.
І галоўнае, «чаму я так вырашыў, а не мы?»
Якія грамадскія характарыстыкі могуць змяніць правілы паводзінаў у эканоміцы, сфармаваць агульнасць, схільнасць да рызыкі, доўгатэрміновае планаванне, «уключыць» рацыянальныя законы і вывесці эканоміку на агульнасусветную магістраль «за сто гадоў росту»?
Па-першае, вызначанасць.
Трэба вызначыцца з пазіцыяй на мінулае, сучаснасць і будучыню з агульным выбарам: камунізм ці капіталізм, дзяржаўная ўласнасць або прыватная, дырыжызм або рынак. У гэтым можа дапамагчы адназначнае разуменне, што няма іншай эканомікі, акрамя сусветнай, няма іншага досведу, акрамя сусветнага, іншай навукі, акрамя сусветнай, і іншых каштоўнасцяў, акрамя ўніверсальных. Гістарычная непазбежнасць вядзе ўсе краіны да рынкавай дэмакратыі (Фукуяма, 2005 г.), але толькі з рознай хуткасцю (Вельцель, 2017). У беларусаў ужо склалася адназначнае непрыманне вайны з-за перажытых жахаў Вялікай Айчыннай вайны. Але ж страты СССР у той вайне супастаўныя з ахвярамі іншых падзей савецкай гісторыі: рэвалюцыі, грамадзянскай вайны, калектывізацыі, галадамору, «вялікага тэрору», ГУЛАГа. Без пэўнасці мы ходзім па коле. Пэўнасць фармуе смеласць, адкрытасць, сапраўдную талерантнасць, плюралізм, якія ствараюць грамадскую энергію для эканамічнага развіцця.
Па-другое, арыентацыя на будучыню.
Інерцыйная будучыня наканаваная. Толькі арыенцір наперад усяляе надзею, што з'явіцца будучыня, якая пакуль невядома, і ёсць шанец пры мабілізацыі грамадскай энергіі, кампетэнцыі прыцягнуць у краіну найлепшыя сусветныя практыкі, капітал, якія створаць новую атмасферу, дзе адродзіцца ўласны патэнцыял і з'явяцца нікому невядомыя сёння новыя пункты росту эканомікі. Тады на змену «ручному» выбару прыярытэтаў і прароцтвам, якія самі збываюцца, прыйдуць стратэгічная нявызначанасць і множнасць раўнавагаў (Тыроль, 2017а, б).
Па-трэцяе, самастойнасць.
Гэта ўсведамленне, што ў беларусаў не можа быць «старэйшага брата» ні ў чыёй асобе, «ніхто нам не вінен» і «ніхто нам не дапаможа, акрамя саміх сябе». Такі «сіндром адзіночкі», фобія безабароннасці, адчуванне прыналежнасці да малой краіны, імкненне да самадастатковасці ва ўмовах дэфіцыту рэсурсаў і ёсць пачуццё незалежнасці.
Як раскадзіраваць з «я» ў «мы»?
Знешні шлях — гэта адкрыцца і прыцягнуць тых, хто падзяляе ўніверсальныя каштоўнасці — міжнародных інвестараў, якія дзеляцца досведам і дзеляць рызыкі. Але спрыяльны інвестыцыйны клімат — гэта не дыктат інвестараў, не хаос і не «нябачная рука» рынка. Гэта законы, суды і абарона правоў уласнасці. І гэтыя законы піша і выконвае цалкам «бачная рука» дзяржслужачых і суддзяў, якія маюць свае перакананні, стэрэатыпы і таксама знаходзяцца ў пастцы культурнай матрыцы.
Ёсць і ўнутраны шлях. Як ні дзіўна, патэрналісцкае грамадства з патэрналізму можа вывесці сама дзяржава праз развіццё адукацыі, судовай сістэмы, рынкаў працы і капіталу, грамадскіх арганізацый, палітычнай культуры, шматпартыйнасці, прапарцыйнай выбарчай сістэмы, нацыянальных СМІ і іх аб'яднання з глабальнымі, сацыяльнай рэкламы і іншых інструментаў «падштурхоўвання» (Капялюшнікаў, 2013 год).
Ёсць сусветны досвед праходжання гэтых шляхоў: напрыклад, у XIX стагоддзі — Аргенціна і Швецыя, у XX стагоддзі — Іспанія, Японія, Сінгапур, Карэя і Кітай.
Выснова
«Час маўчання прайшоў і час казаць прыйшоў» (Лютар, 1521): дух рэфарматарства зноў і зноў бударажыць розумы ў спробах сфармуляваць універсальныя каштоўнасці і агульны здаровы сэнс. Але што далей? Парадокс у тым, што калі мы адарвёмся ад тэксту, то несвядомае вернецца і зноў захочацца, «каб не было горш», «каб было хутчэй» і «каб нехта …, а сам — пабуду ў цені».
Вядома, сыход ад рашэння — гэта таксама рашэнне. Але тады знікае права спадзявацца і чакаць, што эканоміка пасля падзення стане расці. Што эканамічныя рашэнні стануць зразумелыя ўсім. І што з'явіцца агульная грамадская самасвядомасць і на любыя пытанні «чаму» будзе новы адказ — «таму што так вырашылі мы».
