Ісмаіль Кадарэ (нар. 1936) пачаў літаратурны шлях як паэт. Пазней пачаў пісаць прозу. Лаўрэат Прэміі Гердэра (1998), Міжнароднай Букераўскай прэміі (2005), Прэміі прынца Астурыйскага (2009). У 2016 стаў камандорам ордэна Ганаровага легіёна. Вылучэнец на Нобелеўскую прэмію па літаратуры.
«Хроніка ў камені» выйшла ў 1971 годзе. Гэта самы перакладаны раман аўтара. Кніга перакладзена амаль на два дзясяткі моў. Раман не выходзіў ні па-расійску, ні па-ўкраінску, ні па-польску. Па-беларуску яго перастварыў Максім Мудроў, кніга выйшла ў выдавецтве «Янушкевіч».
Апавядальнік у рамане — малы хлопец (чытай — аўтар), чыімі вачыма чытач сочыць за італьянскай, кароткай грэцкай, а затым нямецкай акупацыяй горада Гіракастра падчас Другой сусветнай вайны. Гэта горад на поўдні Албаніі, дзе нарадзіўся пісьменнік. А яшчэ і албанскі дыктатар Энвер Ходжа. Праўда, зямляцтва не прынесла нічога добрага Кадарэ: ён трапіў у няласку да кіраўніка дзяржавы. У 1970-х пісьменніка накіравалі ў высылку на вёску — займацца сельскагаспадарчымі работамі. Такім было пакаранне за ліберальныя погляды. Вяртанне ж адбылося з пэўнымі ўмовамі: Кадарэ не крытыкуе адкрыта рэжым, а ўлады яго не будуць чапаць.
Ісмаіль Кадарэ. Хроніка ў камені (урывак)
Першым тыднем лістапада, праз чатыры дні пасля знікнення аэрадрома, сышлі апошнія італьянцы. Горад застаўся без улады. Гэта працягвалася сорак гадзін. Грэкі прыехалі а другой гадзіне ночы. Яны прабылі ў нас каля сямідзесяці гадзін, і амаль ніхто іх не бачыў. Усе аканіцы на вокнах былі зачыненыя, і ніхто не выйшаў на вуліцу. Самі грэкі, здавалася, перасоўваліся толькі ноччу. У чацвер а дзясятай раніцы, калі ішоў халодны дождж, горад зноў занялі італьянцы. Яны заставаліся тут трыццаць адну гадзіну. Праз шэсць гадзін пасля іх ізноў прыйшлі грэкі. Тое ж самае паўтарылася і на другі тыдзень лістапада. Чарговым разам прыйшлі італьянцы. Цяпер яны тут знаходзіліся блізу шасцідзесяці гадзін. Як толькі яны сышлі, з’явіліся грэкі. Яны прыйшлі ў горад у пятніцу і правялі ўвесь вечар, але ў суботу ад раніцы горад быў усімі пакінуты. Грэкі сышлі, але італьянцы з невядомай прычыны не вярнуліся. Так прайшла субота і нядзеля. У панядзелак ад ранку на вуліцы, па якой ужо некалькі дзён не ступала нага чалавека, пачуліся нечыя крокі. З абодвух бакоў вуліцы жанчыны сцярожка адчынілі вокны. Па бруку ішоў Лукан Сядзелец. На ягонае правае плячо была накінутая старая коўдра колеру кавы, а ў руцэ ён нёс загорнутыя ў хустку хлеб і сыр. Мяркуючы па ўсім, Лукан вяртаўся дахаты.
— Ты, Лукан? — запыталася з акна жонка Біда Шэрыфі.
— Адтуль іду, — адказаў Лукан, паказаўшы рукой на Цытадэль. — Пайшоў туды па добрай волі, пачуўшы загад. А вязніца не працуе.
У ягоным голасе чулася нотка суму. Частая змена ўладаў перапыніла знаходжанне Лукана ў вязніцы, і гэта, відаць, вывела яго з раўнавагі.
— Выходзіць, няма больш ні грэкаў, ні італьянцаў?
— Не ведаю я ні італьянцаў, ні грэкаў, — запальчыва выдаў Лукан. — Я ведаю толькі, што вязніца не працуе. Ні душы. Дзверы адчынены. Хоць ты плач.
Хтосьці задаў яму яшчэ адно пытанне, але Лукан не адказаў. Проста пачаў лаяцца
— Паганыя часы, паганая краіна! Чалавеку немагчыма нават сесці ў вязніцу. Я што, павінен марнаваць час, штодня ўзбіраючыся да Цытадэлі, а потым спускацца ўніз ні з чым? Дні ідуць, а тэрмін не ідзе. Усе мае планы зруйнаваныя. Праўду кажуць, што Італія брудная і цёмная. Эх, мне тут адзін сябар распавёў, як сядзяць у Скандынавіі! Вось гэта я называю вязніцай. Чалавек туды ўваходзіць па ўсталяваных правілах і па тых жа правілах выходзіць. Паводле тэрміну, па раскладзе. І ніхто там у любы час, як у бл..ім доме, брам не адчыняе.
Адна за адной жанчыны зачынялі вокны, бо Лукан Сядзелец пачаў казаць непрыстойныя словы. Толькі глухаватая маці Акіфа Кашаху затрымалася і адказала Лукану:
— Так, дарагі, так. Маеш поўнае права абурацца, сынку. Белага свету, небарака, не бачыш. Усё жыццё гніеш у вязніцы. Урады мяняюцца, а ты ўсё ў вязніцы.
Рэха крокаў Лукана Сядзельца заціхла ўдалечыні, і вуліца ізноў апусцела. Назін кот ізноў перабег дарогу. Новая котка Кака Піны скокнула з даху на вароты і некуды знікла. Блізу абеду на вуліцы з’явіўся бадзяжны сабака. Па абедзе, апрача аднаго жабрака, на вуліцы аніхто не прайшоў.
Наступнай раніцай, калі Лукан Сядзелец зноў вяртаўся з вязніцы — з коўдрай, перакінутай праз плячо, з кавалкам хлеба ў руцэ і з лаянкай на вуснах, — усе зразумелі, што дзень пачаўся без улады.
Адчыніліся першыя дзверы. Вуліца пакрысе ажыла. Шмат хто пайшоў у цэнтр горада. Зноў адчынілася піўніца «Адыс-Абеба». На пляцах вецер ганяў сям-там газетныя ашмоткі. Дзе-нідзе валяліся пустыя кансервавыя бляшанкі. Будынак муніцыпалітэта, у якім былі зачыненыя і дзверы, і вокны, глядзеўся змрочна. Некалькі чалавек хадзілі вакол бязладна кінутых скрынак, на дошках якіх чорнай фарбай былі выведзены лацінскія і грэцкія літары. На адзіным у горадзе помніку наляпілі адна на адну афішы з загадамі італьянскага і грэцкага камендантаў. Афішы былі напалову падзёртыя. Нейкі дзівак рупліва збіраў абрыўкі: «ДЗАКІС», «КАТ», «К», «НДЗ». Каўнер у яго быў узняты, і ён увесь час трос галавой, магчыма, таму, што ніяк не мог скласці цэлае слова. Халодны вецер шкуматаў у ягоных руках абрыўкі афіш.
Гэтыя афішы, падзёртыя дажджом і ветрам, былі адзіным, што пакінулі па сабе апошнія неспакойныя дні. Горад застаўся без улады. За кароткі час ён згубіў самалёты, зенітную батарэю, сірэну апавяшчэння, публічны дом, пражэктар і манашак.
Уцягнуты на нейкі час у авантуру, горад, спазнаўшы смак неба і міжнародную небяспеку, ачмурэлы ад усяго гэтага, цяпер вяртаўся да сваіх старажытных камянёў. Сувязь горада з небам канчаткова абарвалася. Дождж і вецер цяпер намагаліся суняць яго напятыя нервы. Ён быў дарэшты разгублены. Невядомыя самалёты, якія праляталі над ім, больш не пазнавалі яго ці рабілі выгляд, што не пазнаюць. Яны ляцелі надта высока, пакідаючы пасля сябе толькі пагардлівы гуд.
Аднойчы ранкам Кака Піна старанна зачыніла за сабой дзверы і выйшла на вуліцу.
— Куды ты, Кака Піна? — запыталася з акна жонка Біда Шэрыфы.
— На вяселле.
— На вяселле? І хто гэта сабраўся выйсці замуж такой часінай?
— Выходзяць, — адказала Кака Піна. — Людзі жэняцца ў любыя часіны.
Тое, што Кака Піна выправілася на вяселле, сведчыла пра тое, што горад можа жыць і без улады. Гэта, аднак, быў няпэўны час, як любы пераходны перыяд. Правілы жыцця былі скасаваныя. Суды не працавалі. Газеты не выходзілі. Не стала ні абвестак муніцыпалітэта, ні афіш, ні загадаў. Размаітыя навіны, мясцовыя і міжнародныя, перадавалі з вуснаў у вусны. Галоўнай крыніцай навін была старая, дагэтуль невядомая жанчына, чыё імя раптам гэтымі безаблічнымі днямі стала шырока вядома. Яе звалі Сосэ, але бальшыня клікала яго старой Хаберэ.
Па горадзе блукалі былыя асуджаныя: падазронага выгляду лябы ды іншыя асобы. Твары некаторых з іх ніхто дагэтуль не бачыў. Усё было зменлівым і няўстойлівым. Пляцы, вуліцы і тэлеграфныя слупы хавалі свае сакрэты. З недаверам адчыняліся дзверы. Вокны, завешаныя коўдрамі за часамі бамбардаванняў, аддаліліся-адасобіліся ад жыцця… Дні былі халодныя і безаблічныя. І толькі коміны заставаліся яшчэ жывымі.
Менавіта тым часам зноў аб’явілася Джэджа. Грукат у вароты быў, як удары молата па галаве. Хацелася схавацца, знікнуць, але гэта было немагчыма. Падымаючыся па сходах, Джэджа, як заўсёды, сіпата дыхала. Страхі, плёткі і навіны беглі перад ёю, як маленькія чорныя коткі. Ад іх немагчыма было адбіцца.
— О, Джэджа! — усклікнула бабуля.
— О, Джэджа, — сказала маці.
— Як ты, Джэджа? — спытаў бацька. — Дзе ты была столькі часу?
Джэджа нічога не адказвала. Як заўжды, яна напачатку звярнулася да бабулі.
— Бачыш, Сэльфіджэ, што мае словы спраўдзіліся. Ты бачыш, што паслаў нам Бог, ці не бачыш? Ці не я казала, мая ты Сэльфіджэ, што чорная вада папрэ з зямлі. Чорная вада і паперла. Ты бачыла яму ад бомбы ў Хазмураце? А ў Мечыце? А ў Верхняй Паларце? Чорная вада паўсюдна.
— Што за чорная вада? — шэптам спытаў я маці.
— Яна збіраецца там, дзе ўпала бомба, — адказала маці.
— Але людзі ніяк не аціхнуць, — усклікнула Джэджа голасам хрыплым і пагрозлівым. — Вы чулі? Скралі руку ангельца з гэтага… му… му… як ён называецца…
— З музея, — сказаў бацька.
— Скралі, мая Сэльфіджэ. Скралі.
— Але хто? І чаму? — спытала маці.
— Зразумела, чаму, — уздыхнула Джэджа. — Таму што людзі распуснікі, мая ты нявестухна. Цяпер час распусты. Усё перакулілася дагары нагамі. Кінуў нам Бог руку ангельца, цяпер чакайце, калі ў нас вырастуць нямецкія бароды, габрэйскія пазногці і арабскія насы.
Джэджа яшчэ доўга балбатала. Я слухаў і ўяўляў, як на нас, што той снег, пасыплюцца пазногці, валасы, бароды і насы. Я спрабаваў уявіць, што такое «распусны», і мерыўся спытаць пра тое бабулю, калі Джэджа сыдзе.
