Навукоўцы з Медыцынскай школы Гарварда і аднаго з інстытутаў Таварыства Макса Планка правялі маштабнае даследаванне ДНК старажытных насельнікаў Еўропы.
Аказалася, што на працягу тысяч гадоў першабытныя паляўнічыя і першыя земляробы жылі побач і зрэдку абменьваліся генамі. Але навошта наогул нашым продкам спатрэбілася мяняць лад жыцця і ўзвальваць на сябе цяжар земляробства і аселага жыцця?
У поце чала твайго будзеш есці хлеб
Прыкладна 12,5 тысячы гадоў таму на тэрыторыі сучаснай усходняй Турцыі людзі пачалі вырошчваць збожжа — пачалася так званая «неалітычная рэвалюцыя». Гэта было, як пішуць некаторыя сучасныя навукоўцы, напрыклад, ізраільскі гісторык, аўтар бестселера «Sapiens: кароткая гісторыя чалавецтва» Юваль Ной Харарэ, даволі дурное рашэнне.
Невялікія і мабільныя групы паляўнічых-збіральнікаў пару гадзін на дзень трацілі на здабычу ежы, яшчэ гадзінку — на тое, каб зрабіць ці адрамантаваць адзенне і прылады працы, а астатні час весяліліся як маглі.
Сілкаваліся яны багата і разнастайна: мяса, плады, карэнні, арэхі, грыбы, рыба. Калі адзін элемент іх рацыёну па нейкіх кліматычным прычынах знікаў, то ён проста замяняўся іншым — паўнацэннага голаду яны не ведалі.
Земляробы ж патрапілі ў пастку. Яны сталі залежаць ад аднаго-двух прадуктаў (напрыклад, ад вікі і ячменю) — і ў выпадку неўраджаю галадалі.
Яны значна горш сілкаваліся, чым іх продкі-збіральнікі, былі ніжэйшыя ростам і менш жылі. Працаваць ім даводзілася ад рана да рана кожны дзень. Жылі яны асела і вельмі цесна, ды яшчэ і з хатнімі жывёламі, таму ў іх пачаліся эпідэміі. Перайсці на іншае месца ў выпадку канфлікту з суседзямі яны таксама не маглі: раллю не кінеш. Таму ім прыйшлося абараняцца са зброяй у руках, будаваць сцены, прыдумляць спадчынны воінскі клас і карміць яго непасільнымі падаткамі.
Усім самым жахлівым у нашай гісторыі — дзяржавай, рэлігіяй, арыстакратыяй, горадам, голадам і пошасцю — мы абавязаны неалітычнай рэвалюцыі.
Тут вельмі важна спыніцца і паўтарыць яшчэ раз: першыя земляробы жылі горш за паляўнічых і збіральнікаў. Навукоўцы прыйшлі да гэтай высновы, даследуючы колькасць часу, якую марнуюць на пошукі ежы сучаснасныя паляўнічыя і збіральнікі, — і атрымалася, што
нават у абарыгенаў Аўстраліі і бушменаў Калахары застаецца нашмат больш вольнага часу, чым у менеджараў мегаполісаў.
Другі неабвержны доказ — сярэдні рост людзей. У мезалітычных пахаваннях паляўнічых і збіральнікаў, якім не даводзілася здабываць хлеб у поце чала свайго, ён у сярэднім большы, чым у першых сялян.
На поўнач ад раю
Самыя першыя земляробы жылі ва Усходняй Анатоліі, амаль на мяжы цяперашніх Турцыі і Сірыі. Там жа знаходзіцца адзін з першых храмавых комплексаў — Гёбеклі-тэпе, аграмаднае мегалітычнае збудаванне.
Харарэ ў кнізе «Sapiens: кароткая гісторыя чалавецтва» выказвае цікавае меркаванне: магчыма, гэта не першым земляробам раптам спатрэбіўся храм, а наадварот.
Калі людзям спатрэбіліся культавыя будынкі, яны зразумелі, што ўтрымліваць вялікую колькасць будаўнікоў, якія жывуць на адным месцы, паляваннем і дзікімі пладамі і карэньчыкамі немагчыма.
Тады яны пачалі сеяць ячмень — ну і трапілі ў залежнасць ад яго. Іншымі словамі, не чалавек прыручыў злакі, а пшаніца і ячмень надзелі на яго «ланцуг» і прывязалі да зямлі.
Адным з пабочных эфектаў неалітычнай рэвалюцыі стаў выбухны рост насельніцтва.
Паляўнічыя і збіральнікі кантралявалі нараджальнасць і заводзілі дзяцей, толькі знаходзячыся ў сітуацыі міру і багацця. А вось першым земляробам трэба было як мага больш рабочых рук, і іх жанчыны нараджалі кожны год. Лішак насельніцтва трэба было кудысьці падзець, таму першыя аратыя рушылі ў шлях і за некалькі тысяч гадоў засялілі Еўропу і Пярэднюю Азію.
Як Еўропу заразілі земляробствам
Фота: Institute of Archaeology RCH HAS / MTA BTK / Balázs Mende.
Адны нашчадкі першых земляробаў скіраваліся на ўсход, пабудавалі першы ў свеце горад Ерыхон і засялілі ўрадлівую раўніну паміж Тыграм і Еўфратам. Другія адправіліся на захад, засялілі Малую Азію, перайшлі Басфор і пачалі сваё падарожжа па Еўропе.
Чым далей яны ішлі на поўнач, тым цяжэй ім даводзілася і тым павольней яны прасоўваліся. У сучаснай Грэцыі азіяцкія неалітычныя аратыя апрацоўвалі зямлю прыкладна дзевяць тысяч гадоў таму, а ў Скандынавіі і на Брытанскіх выспах — на тры тысячы гадоў пазней.
Фізікі з Універсітэта Жэроны (Іспанія) паказалі яшчэ ў 2011 годзе рэактыўна-дыфузійную мадэль, якая тлумачыць, чаму старажытныя земляробы так хутка засялілі зручныя, блізкія і цёплыя землі Паўднёвай Еўропы і чаму яны так доўга, тры тысячы гадоў, ішлі і ішлі на поўнач. Даследаванне было апублікавана ў New Journal of Physics, прычым некалькі разоў. Каталонскія навукоўцы дактары Неус Ізерн і Жуакім Форт вывучалі гэтую тэму некалькі гадоў. Яны склалі раўнанне, якое падыходзіць для любога працэсу пашырэння любога віду ва ўмерана-варожым асяроддзі. Гэта каштоўнае раўнанне, якое тэарэтычна можа быць ужыта не толькі да неалітычных аратаяў, але і, дапусцім, да працэсу, падчас якога шэрыя пацукі-пасюкі цалкам выцеснілі ў Еўропе чорных пацукоў, больш злосных, але горш арганізаваных. Або да любой іншай інвазіі.
У выпадку ж з людзьмі, у якіх ёсць мозг і несмяротная душа, варта ўлічваць і іншыя важныя рэчы. Як даказалі, напрыклад, брытанскія навукоўцы з Кембрыджа, аратыя хутчэй засялілі рачныя даліны і марскія берагі, бо па вадзе або па беражку ісці больш прыемна і хутка, чым праз страшныя непраходныя нетры. У рэшце рэшт, дагістарычныя еўрапейскія лясы былі не вельмі падобныя на цяперашнія вычышчаныя паркі і больш нагадвалі тайгу.
Ну і самае галоўнае: матэматычныя раўнанні каталонскіх фізікаў не ўлічваюць адну простую рэч. На поўначы — холадна. На поўначы дрымучыя лясы, у якіх жывуць мядзведзі і неабачлівыя гультаяватыя паляўнічыя-збіральнікі, вышэйшыя ростам, мацнейшыя, узброеныя не горш
(у першых земляробаў, нагадаем, былі тыя ж самыя каменныя сякеры, што і ў паляўнічых, — медзь і бронза з'явіліся нашмат пазней). Адабраць у іх лес не так ужо і лёгка. Ды і зямля там горшая. Людзі пачалі сеяць хлеб на Брытанскіх выспах і ў цяперашняй Швецыі толькі тады, калі скончылася зручная зямля на Балканах, на Пірэнейскім паўвостраве, у Італіі, у цяперашняй Францыі і Паўднёвай Германіі, гэта значыць калі іх адтуль выгналі. Гэты працэс, відавочна, і заняў тры тысячы год.
Калі Адам араў, а Ева прала
А што ж пры гэтым адбывалася з паляўнічымі, калі земляробы пачалі захопліваць іх лясы і лугі?
Тут важна разумець, што, мяркуючы па генетычных даследаваннях, земляробства не распаўсюджвалася як тэхналогія, якую пераймалі б паляўнічыя, апранутыя ў звярыныя футры. Замест гэтага распаўсюджваліся самі земляробы, захопліваючы Еўропу, як хваробатворныя бактэрыі ці грыбы-паразіты захопліваюць цела. Генетычна ўсе носьбіты першых неалітычных культур у Еўропе — сваякі, усе яны нашчадкі тых людзей, якія першымі пачалі сеяць збожжа на цяперашняй турэцка-сірыйскай мяжы. І пытанне, якое доўга стаяла перад навукоўцамі — гісторыкамі і археолагамі: куды, уласна, дзеліся еўрапейскія паляўнічыя?
Земляробы скарысталіся колькаснай перавагай (у іх, нагадаем, была значна вышэйшая нараджальнасць і іх магла пракарміцца значна большая колькасць з гектара зямлі) і проста ўсіх перарэзалі? Заразілі небяспечнымі хваробамі, якія самі падхапілі ў хатніх жывёл? Узялі ў рабства і змусілі працаваць на сябе?
Усё гэта цяжка высветліць, бо пісьмовых крыніц, зразумела, ніякіх няма, а на адной археалогіі далёка не з'едзеш. І тут ўступаюць у справу генетыкі з магутнай міжнароднай каманды: Венгерская акадэмія навук, Гарвардская медыцынская школа і Інстытут чалавечай гісторыі Макса Планка. Яны даследавалі геном старажытных аратых у розных частках Еўропы: у Іспаніі, на сярэдняй Эльбе ў цяперашняй усходняй Нямеччыне і ў Карпацкім басейне, на ўрадлівай Панонскай раўніне (цяпер гэта Венгрыя).
Яны даследавалі геном у ста васьмідзесяці старажытных людзей, якія жылі ў 6000—2200-м гадах да нашай эры (прычым сто трыццаць з іх былі апублікаваныя ўпершыню), і параўналі іх з ужо расшыфраванымі геномамі еўрапейскіх паляўнічых-збіральнікаў. Аказалася, што ў неалітычных земляробаў — прыхадняў з Усходу — і ў аўтахтонных паляўнічых ёсць роднасныя сувязі.
Спачатку іх было не вельмі шмат, але з цягам часу станавілася ўсё больш і больш. Прычым яны ёсць практычна выключна з мясцовымі «дзікунамі»: у старажытных аратых з Іспаніі выяўляюцца агульныя гены з паляўнічымі са стаянкі Бранья там жа, на Пірынейскім паўвостраве, але не з паляўнічымі сярэдняй Эльбы.
Высновы тут робяцца наступныя: на працягу тысячагоддзяў першыя еўрапейскія земляробы суіснавалі са сваімі суседзямі — паляўнічымі і збіральнікамі. Часам яны, мабыць, жаніліся з прыўкраснымі дзікункамі або, наадварот, станавіліся ахвярамі набегаў і згвалтаванняў — як яшчэ можна растлумачыць паляўнічыя гены ў неалітычных сялян?
Але ўсё гэта працягвалася вельмі доўга, таму ніякай татальнай вайны, эпідэміі і іншых спосабаў канчатковага вырашэння пытання аўтахтоннага насельніцтва Еўропы не было. Мір, сяброўства, зрэдку сэкс з суседзямі.
У адных пры гэтым — тысячагоддзі цяжкай працы на палях, монафагічная дыета (гэта калі ядуць у асноўным адзін прадукт, без усякай разнастайнасці) і ранняя смерць ад ператамлення і недаядання, а ў іншых — свабода, разнастайная дыета, мора вольнага часу і ранняя смерць у кіпцюрах мядзведзя. І так ажно да прыходу арыяў з іх быдлам, вазамі, індаеўрапейскай мовай і новымі ваеннымі тэхналогіямі.
