Піша гісторык Антон Лявіцкі.
Адно з выказванняў, якое мяне не адпускае, гэта словы Сяргея Дубаўца ў 1994 годзе: мы не ведалі беларускага народа, а на выбарах ён «выявіў сябе». Яно мне ўспомнілася і калі я чытаў раман Паўла Севярынца «Беларусалім».
Жанравая прыналежнасць твора можа здзівіць — такая спроба «хрысціянскага блокбастара».
Нацыяналізм грае сваю ролю, але застаецца крыху ўбаку. Сюжэт у творы арганізаваны вакол хрысціянскага ўяўлення аб выратаванні душы.
Галоўныя героі, сярод якіх ксёндз, пратэстанцкі прапаведнік і ўдзельнік царкоўнага хору, ратуюць гісторыка Андрэя Белазора. Апошні супрацоўнічаў у карпарацыі «Чорнага квадрата», што ўзяла сабе за мэту ашчаслівіць людзей.
Выратаванне як ідэя вынікае са змагання паміж Богам і д’яблам. Яно ідзе за душу чалавека. Чалавек атрымаў ад Бога волю — магчымасць свабодна дзейнічаць і парушаць пагадненне з Богам. Воля з’яўляецца такім чынам рухавіком сюжэта. З самім словам Севярынец грае ахвотна: гэта і Пляц Волі, і імя галоўнай гераіні, і слова-паразіт у плыні свядомасці самых розных персанажаў.
Побач цыркулююць фантазіі на тэму Беларусі. Перш за ўсё яны тычацца гісторыі. Севярынец робіць шмат гістарычных адсылак, пачынаючы ад Рагнеды.
У плынь свайго апавядання Севярынец спрабуе ўключыць некаторыя назіранні аб Беларусі, якая існуе тут і цяпер. Асабліва ўражвае падсумаванне біяграфіі бадзягі Пашы Геолага. Але найбольш аўтара цікавіць не рэчаіснасць Беларусі, а містыка рэлігіі і нацыі.
Неспадзяванкай варта прызнаць шматлікія апісанні сэксуальнасці.Тут Севярынец напоўніцу дэманструе «здольнасці роднага слова».
Пры гэтым мова рамана насычаная рознымі «безнадзёгамі» і іншымі жарганізмамі. Хоць гэта справа густу, вядома. Мудрову, напрыклад, за стэрыльную беларускую рабілі заўвагі (Крыніца, 12/1994, с. 102).
Маючы ахвоту, можна спрачацца пра тое, наколькі мацнейшая мележаўская «жытка» за Севярынцаву «жытуху», але навошта? Гэта хіба немінучы лёс мовы, якая выйшла з ужытку пад усеагульныя ўздыхі «а можа, так і трэба». У такой мове сапраўды без розніцы, хто размаўляе.
Таксама Севярынец шмат увагі надае менскай тапаграфіі і апісвае яе з дакладнасцю.
* * *
Севярынец не ўпершыню выступае як літаратар. Ягоныя «Лісты з лесу» знайшлі высокую ацэнку. У прыватнасці, назіральнасць і грунтоўнасць «Лістоў» адзначаў Даніла Жукоўскі. У рамана «Беларусалім» іншы аб’ект. Раману абыходзіць не Беларусь, а — Беларусь. Не рэальная Беларусь, а Беларусь як ідэал, ідэалагічная ўстаноўка хрысціянскага і нацыяналістычнага палітыка.
Пры гэтым паказальна, што ў рамане ўпамінаюцца Быкаў і Караткевіч, але няма, напрыклад, Стральцова. Ёсць героі Беларускае Хрысціянскае Дэмакратыі і Беларускага Народнага Фронту, але няма, напрыклад, Іваноўскага. Павел Севярынец і ягоныя героі — гэта такія ўзорныя прадукты беларускай нацыяналістычнай самаадукацыі 90-х, і гэтым раман і важны. «Беларусалім» цікава чытаць як выказванне Севярынца аб сабе самім. Ненаўмыснае, як у Борхеса: «Паэт ёсць кожным з людзей ягонага выдуманага сусвету, ён — кожнае імгненне і кожная дробязь».
* * *
Як сфармулявала Галіна Булыка, «літаратура патрабуе адмежаванага гледзішча». А ў «Беларусаліме» ўсё спрэс як у перажыванні дзеда Міхалка з аповесці Стральцова «Адзін лапаць, адзін чунь»: «Стараўся зірнуць на ўсё староннім вокам і не мог». Як палітык, Севярынец хіба не можа дапусціць сумненне ў аднойчы перанятай схеме; але можа быць і так, што гэта не самы лепшы кшталт палітыкі.
Дарэчы, пра памер. Гэта толькі першая кніга, і пэўна, варта чакаць працягу. Магчыма, асаблівай неабходнасці ў гэтым няма. Беларуская літаратура ўжо была апалілася на «апупеях» з магутным палітычным падтэкстам і партыйнай самадысцыплінай. І сёння, каб даведацца, як у БССР успаміналі вайну, трэба чытаць Стральцова і Быкава — якія эпапей не пісалі.
Гэта добра відаць, калі параўнаць завязку рамана з асноўнай часткай. Першыя раздзелы ўражваюць дынамікай, тэмпам пісьма і ўзроўнем складанасці. Гэта, безумоўна, найлепшыя мясціны, калі ацэньваць раман як прозу. Шчыльнасць гэтага апавядання здольная захапіць.
* * *
На пачатку рамана яшчэ няма хрысціянскіх герояў, а нацыяналістычныя паказаныя стрымана, без дакучлівасці. У цэнтры ўвагі Севярынца тут менавіта проза, а не нацыяналізм.
Затое ў далейшым акцэнты змяшчаюцца. Абстракцыі знікаюць, плынь сюжэта спрашчаецца, усё падпарадкоўваецца партыйнай самадысцыпліне.Дзе-нідзе застаюцца цікавыя рэчы. Севярынец прапануе сваю версію хрысціянства як інтымнай камунікацыі з Богам: для аднаго з персанажаў гэта водар, для іншага — гук.
Выбіраючы паміж партыяй і «лесам», Севярынец аддаў перавагу партыі. Гэткі выбар быў тыповы для нацыянальна-дэмакратычных палітыкаў 1990-х.
Па-свойму цікава звязваць гэтае рашэнне з галасаваннем Севярынца (не кажучы пра Статкевіча) на славутым аргкамітэце стагоддзя БНР.
І мне ўспамінаецца тут адзін з герояў Стральцова, які робіць процілеглы выбар. «І кніжная навука, і замежныя раманы агорклі мне. Я адчуў, што нічога не ведаю ў жыцці». Ён ідзе згубіцца сярод людзей і становіцца «светам Іванавічам, былым Донжуанам».
Гэтае апавяданне — культавы ўзор беларускага мадэрнізму. І як шмат палітычнага ў той стральцоўскай фантазіі. Немагчыма не здзівіцца, як яна далікатна прадказала Пазняка, Дубаўца і іншых герояў 90-х. На жаль, тая фантазія не згубіла актуальнасці.
Чаму, чытаючы Севярынца, я ўспомніў Стральцова? Бо Стральцоў у сваіх творах паказвае, што палітыка і іншадумства могуць прымаць розныя формы. Палітыка і літаратура няпроста размежаваныя. Голдынг, Джойс або ранні Быкаў — яны ўсе таксама пра палітыку. Але яны запэўніваюць «адмежаваны погляд», запэўніваюць магчымасць старонняга позірку. А засяроджанасць на сваіх схемах часта мае вынікам, на жаль, адмаўленне рэчаіснасці і дактрынёрства.
Комментарии