Інтэрвію з старшынёй Беларускай асацыяцыі журналістаў Жаннай Літвіной.
«Наша Ніва»: Адной з умовай далейшага паглыбленьня адносінаў Беларусі з Эўропай зьяўляецца паляпшэньне ўмоваў дзейнасьці СМІ. Дык што трэба зрабіць у гэтым кірунку?
Жанна Літвіна: Я бачу гэтую праблему шырэй. Гэта ня толькі ўмовы дзейнасьці сродкаў масавай інфармацыі, але й стан нашага грамадзтва. Гэта праблема зьвязаная з нашай сьвядомасьцю, зь яе
заблякаванасьцю. На маю думку, ідэя неабходнасьці пераменаў павінна зьявіцца, ўкараніцца і стаць патрэбаю для самога грамадзтва. На жаль, на сёньня мы не назіраем ніякіх станоўчых зьменаў у сфэры СМІ. Калі многія аналітыкі ўсяляк спрабуюць знайсьці прыкметы лібэралізацыі, то палітыка ўлады ў дачыненьні да незалежных СМІ апошнімі гадамі застаецца варожай, жорсткай і вельмі пасьлядоўнай.«НН»: Можаце прывесьці нейкія канкрэтныя прыклады?
ЖЛ: Нават напярэдадні парлямэнцкіх выбараў у верасьні, калі ўлада сама была зацікаўленая ў тым, каб хоць падрыхтоўчы пэрыяд прайшоў адкрыта і дэмакратычна, мы ж атрымліваем факт прымяненьня закону аб супрацьдзеяньні экстрэмізму. Абсалютна незразумелыя рашэньні судоў Гарадзенскай вобласьці, газэта «Звязда» друкуе пералік экстрэмісцкіх матэрыялаў. Гэта адкрывае дарогу для далейшага больш шырокага прымяненьня гэтага закону.
Нават у першыя дні пасьля выбараў, калі сытуацыя няясная, і можа пахіснуцца ў адзін ці іншы бок, 1 кастрычніка мы атрымліваем агульную пастанову Генэральнай прауратуры, Мін’юсту, КДБ, МУС, Камітэту дзяржаўнага кантролю, якая абмяжоўвае прадстаўленьне матэрыялаў судовых справаў, што маюць грамадзкі рэзананс ці закранаюць аўтарытэт дзяржаўнай улады.
Нават у такой сытуацыі для ўлады самае важнае — закрыцца ад грамадзтва. І праблема, якая пераходзіць з году ў год — забарона на распаўсюд незалежных СМІ. Гэта самая наша галоўная задача на сёньня — нейкім чынам прабіць гэтую забарону і з боку «Белпошты», і з боку «Белсаюздруку». Тры выданьні — «Народная воля», «Товарищ», «Витебский курьер - М» — па‑ранейшаму вымушаныя друкавацца за мяжой, у Смаленску.
Гэтая сытуацыя не патрабуе ад уладаў зьменаў у заканадаўстве, проста трэба элемэнтарна выконваць тое заканадаўства, што маем сёньня.
Яшчэ вельмі складаная праблема, што гэтае змаганьне за адмену змаганьня на распаўсюд, успрымаецца як вельмі вузкапрафэсійнае. Насамрэч гэта пытаньне доступу грамадзтва да інфармацыі. Гэта неймавернае парушэньне 34‑ага артыкулу Канстытуцыі, які гарантуе кожнаму грамадзяніну захоўваньне, распаўсюджваньне, збор інфармацыі. Самае крыўднае, што гэтая зьява не атрымлівае належнага рэзанансу ў грамадзтве. У журналістаў на сёньняшні дзень вельмі мала паплечнікаў, аднадумцаў, саюзьнікаў у грамадзянскім сэктары, якія б дапамаглі нам справіцца з гэтай агульнадзяржаўнай праблемай.«НН»: У чым асаблівасьць сёньняшняй нашай сытуацыі?
ЖЛ: Любы аўтарытарны рэжым бачыць пагрозу для свайго існаваньня ў інфармацыі. Калі да людзей трапляе інфармацыя, то яны пачынаюць думаць, а затым ідуць нейкія канкрэтныя дзеяньні. Падчас тых самых парлямэнцкіх выбараў людзі не рабілі сьвядомы выбар, бо не валодалі інфармацыяй пра кандыдатаў у поўным аб’ёме. А ўвогуле Беларусь заслугоўвае занясеньня ў Кнігу рэкордаў Гінэса за злачыннае і недаравальнае абыходжаньне зь інфармацыяй. Згадваецца, як падчас Чарнобыльскай трагедыі, калі я працавала галоўным рэдактарам на дзяржтэлерадыё, я памятаю тую забарону на інфармацыю. Па сутнасьці, людзей тады пазбавілі права на жыцьцё.
«НН»: Вы так і ня ўспомнілі новы Закон аб СМІ? Няўжо ён не выклікае ніякіх пытаньняў?
ЖЛ: Я ня веру, што гэты закон будзе адменены. Найбольш небясьпечным момантам там зьяўляецца спроба рэгуляваньня інтэрнэту. Хаця там і не было дакладна і да канца ясна сфарміравана, што такое інтэрнэт-СМІ. Літаральна днямі прайшла інфармацыя, што напрыканцы лістапада зьявіцца праект пастановы аб рэгуляваньні інтэрнэту. Уладу раздражняе сам факт існаваньня свабоднай інфармацыі ў інтэрнэце. Нейкія свае мэтады рэгуляваньня інтэрнэту, думаю, усё ж будуць прыдуманыя. Там ёсьць норма, якая абмяжоўвае магчымасьць замежнага інвэставаньня. Калі раней акрэдытацыя прадстаўніка замежных СМІ павінна была «садзейнічаць працы», то па новым законе акрэдытацыя трактуецца як «дазвол на ажыцьцяўленьне прафэсійнай дзейнасьці». Дзякуй Богу, ужо няма ранейшай нормы аб узгадненьні юрыдычнага адрасу рэдакцыі. А таксама няма абмежаваньняў, што былі ў законапраекце, зьвязаныя з ужываньнем мовы. То бок няма правілаў ужываньня нарматыўнай мовы, а што гэта за мова ніхто і ня ведае. Ну і самае асноўнае, што з 8 лютага Закон уступае ў сілу, і адразу пачынаецца перарэгістрацыя ўсіх СМІ.
«НН»: Такім чынам інтэрнэт могуць чакаць чорныя дні?
ЖЛ: Пакуль мы можам толькі прагназаваць. Пабачым, што мы атрымаем у гэтай пастанове ўраду. І ўсе ацэнкі будуць магчымыя толькі па зьяўленьні дакумэнту. На сёньня зразумела толькі адно, калі б гэта было ў законапраекце, то можна было б нешта аспрэчваць, дабівацца пераразглядаў, калі ж гэта пастанова савету міністраў, то гэта становіцца амаль немагчымым.
«НН»: Вы верыце, што патрабаваньні Эўрасаюзу могуць даць плён?
ЖЛ: Я лічу галоўнай умовай паўнавартаснага наладжваньня стасункаў эўрапейскіх структураў зь Беларусьсю, павінна стаць праблема свабоды слова. Немагчымы дыялёг у атмасфэры страху, немагчымы дыялёг пакуль ня будзе пашырана свабода выказваньняў. Калі мы агульнымі намаганьнямі змаглі зьняць праблемы палітзьняволеных, то цяпер галоўнай застаецца праблема свабоды СМІ.
«НН»: Ваша пазыцыя знаходзіць разуменьне ў эўрапейскіх структурах?
ЖЛ: Прынамсі яна заўсёды выслухоўваецца. Пазыцыя БАЖу адпавядае тым дэмакратычным нормам і каштоўнасьцям, паводле якіх жыве эўрапейская супольнасьць. Але мала толькі намаганьняў Эўропы, важна, каб гэтая праблема стала зразумелая для грамадзтва. Адзін Эўрасаюз гэтыя праблемы ня вырашыць за нас.
«НН»: Дык усё ж можаце пералічыць па пунктах, якія пытаньні трэба вырашыць у галіне СМІ?
ЖЛ: Гэта «тры кіты». Першае — роўныя эканамічныя ўмовы для СМІ з рознай формай уласнасьці (распаўсюд, друк у краіне). Другое — доступ да інфармацыі. Трэцяе — прывядзеньне ў адпаведнасьці зь міжнароднымі нормамі і стандартамі беларускага заканадаўства (перагляд нормаў закону аб экстрэмізьме, адмена ці мараторый на пяць самых адыёзных артыкулаў Крымінальнага кодэксу).
«НН»: Дык а што зараз трэба рабіць, каб палепшыць сытуацыю?
ЖЛ: На гэтых днях у нас адбудзецца праўленьне арганізацыі, куды прыйдзе прадстаўнік палітычнай апазыцыі. Будзем шукаць шляхі аб’яднаньня нашых намаганьняў для павелічэньня падпіскі на недзяржаўныя выданьні, на ўмацаваньне лякальных сыстэмаў распаўсюду. Будзем разам абмяркоўваць і распрацоўваць крокі для вырашэньня гэтых праблемаў. Разам з тым, БАЖ — гэта не палітычная арганізацыя, у нас іншыя мэты. У нас ёсьць свае прафэсійныя абавязкі. Самае галоўнае нашае змаганьне за магчымасьць займацца сваёй прафэсіяй. Але ў некаторых момантах нашы інтарэсы могуць супадаць зь інтарэсамі палітыкаў. У выпадку разьдзяржаўленьня, дэманапалізацыі, адлучэньня ўлады ад СМІ нашы інтарэсы акурат супадаюць.
