- "Невядома калi… усё мiма…"
З SMS-паведамленьня, дасланага мне татам з-пад Гамбургу
Сямейныя ўспамiны пра сустрэчу са сьвятым Мiколам на дарозе між Берасьцем і Высокім узімку 1941 году.
Так павялося, яшчэ з часоў майго пра-пра-прадзядулi (а хочацца напiсаць: ледзь не спрадвеку), што ўсю нашу радзiну называлi фурманамi, фурманавымi дзецьмi ды ўнукамi. А ва ўсiм вiнны той самы, перапрашаю, архетып дарогi. Разварушаны мерным рыпеньнем кола ў адным з маiх далёкiх продкаў, ён так i прачынаецца з пакаленьня ў пакаленьне ў кожным нашчадку, зноў і зноў выпраўляючы «фурманавых дзяцей» гэць зь цёплае хаты, у доўгiя шляхi — штосьцi везьцi, шукаць, ратаваць, вяртаць…
Нават цяпер, калi я пiшу гэтыя радкi, я ў дарозе — еду разам з братам на сьвята ў нашу вёску. Мернага рыпеньня колаў я (i дзякуй богу!) ня чую, але ж бачу, як бяжыць дарога, забiраючы з сабою мiтусьлiвасьць, чаканьне, час, а нам наўзаем аддаючы сьветлыя гаi, сажалкi, буслоў, што зьбiраюцца ў вырай, чорныя-чорныя зграi варон ля могiлак (яшчэ не крумкачоў, але…), пераезд цераз рэчку Лясная, а далей — i цераз тоненькiя пацеркi-ручаiнкi былой Лютай, цёмныя бары, пасты, зноў сьветлыя сасновыя гаi ды яшчэ раз буслоў… І мы ўсё гэта стомлена-млява праяжджаем, не сьпяшаючыся лавiць, сьмела пакiдаючы ў дарозе, у часе (па-за часам?), бо ведаем, што гэты куточак-калiдор, гэтае Вялiкае Мiжрэчча жыве iншым дыханьнем, iншым рытмам… Яго ўжо i так ловiць той, хто едзе па крыху прыхаваных дарогах на поўнач ад Берасьця.
Мой тата, як i яшчэ двое ягоных братоў i чацьвёра пляменьнiкаў, — фурман, цi, папросту, дальнабойшчык. Натуральны занятак для тых, хто жыве ля мяжы. А тым болей для майго таты, якому яшчэ ў пяць год да сьлёз карцела сесьцi за руль. Мара спраўдзiлася — i цяпер дзьве трацiны свайго жыцьця ён праводзiць у дарозе (а можа, i ўсе тры трацiны, калi дарогу разумець мэтафарычна), дзе i спасьцiг (хоць i сам таго ня ведае) фiлязофiю Кола. Тата нiкуды не сьпяшаецца. Нiколi. Досьвед? Спадчына? Ня ведаю i спытаць цяпер не магу: ён усё яшчэ ў дарозе — сьвiдруе эўрапейскiя шляхi.
Мой дзед таксама быў фурманам. Усё, што засталося ва ўспамiнах радзiны пра гераiчнае мiнулае дзеда, дык гэта гiсторыя пра тое, як ён ратаваў жыдоў на сваёй фурманцы падчас вайны. Ды яшчэ нейкiя цьмяныя ўспамiны пра сустрэчу са сьвятым Мiколам. Найцiкавейшая частка сямейнай сагi, якая, на жаль, не прайшла бабулiнай цэнзуры.
Як бачыце ўжо з самага пачатку, ува мне цячэ кроў сапраўдных сарматаў. Хочацца верыць, што ўсiмi ранейшымi прашчурамi, якiя садзіліся на каня цi ў фурманку, кiравала тая ж шляхетная таямнiца Кола i спагадлiвае адважнае сэрца. Хочацца, але адна вонкавая дэталь замiнае — карыя вочы. Скуль яны маглi ўзяцца ў Мiжрэччы, калысцы чыстых крынiц i генэтычна закадаванай сьветлінi? Няўжо са стэпаў? Няўжо iх прынесьлi сюды тыя, што, руйнуючы ўсё на сваiм шляху, рэзалi й палiлi, iрвалiся на захад, тапталi, сьвiсталi, гелгаталi… i прыпынiлi сваiх коней толькi ў завугольлi вялiкага калiдору… уражаныя? Упершыню замест пустэчы й бязьмежнасьцi — пушчы, замкi, вежы, палацы, iзноў пушчы, пушчы, пушчы. І iх акаляюць пяць рэчак: Буг, Лясная, Лютая, Пульва ды Мухавец… І тады весь iмпэт, уся нацятасьць руху вылiвалiся ў гэтыя рэчкi, а рэчкi цярплiва прымалi ўсё, ахутвалi жывою вадой.
А можа, усё гэта дарма — можа, не было нiякага стэпу, проста мае продкi чумакамi хадзiлi ў Крым па соль, спынялiся там на доўгi час, а адтуль везьлi з сабою ня толькi соль, а яшчэ й паўднёвую цемнавокую жарсьць?.. Ня ведаю. Але рэч зусiм ня ў тым.
Галоўнае тое, што мерны рух, бясконцыя шляхi, роўныя спакойныя рэчкi, якiмi набрынялi ўсе мы, вучаць па-свойму глядзець на жыцьцё й сьмерць. Як на дарогу. Як на вяртаньне…
Але пры чым тут фурманка сьвятога Мiколы, спытаеце вы. Чвэрць дарогi ўжо амаль пройдзена (напiсана цi прачытана), а я нiчога яшчэ расказаць пра тую фурманку не пасьпела. Час пачынаць. І вось так, пасьлядоўна, ад разважаньняў пра сьмерць i час я пераходжу да сваёй гiсторыi, гiсторыi таксама пра час, пра майго дзеда ды пра сьвятога Мiколу. Цi будзе ў ёй фурманка, вырашайце самi.
* * *
Старому дзеду Мiколу вельмi цяжка размаўляць. Часам ён можа нешта папрасiць шэптам, але часьцей з горла вырываецца толькi няўцямны хрып. У яго рак.
У апошнi месяц перад апэрацыяй яму нiбыта робiцца лепш: здаецца, голас зноў вяртаецца да старога. Голас слабы, ды ўсё ж дзед можа расказаць родным самае галоўнае — тое, што вярэдзiць душу. Але хатнiя цяпер толькi засмучана кiваюць на ягоныя словы. Цi то стамiлiся слухаць дзедаву гiсторыю пра Юрка i старую фурманку. Цi то баяцца верыць, што стары траціць розум…
Альбо, як баба Тэкля, чуюць ў ягоных словах нешта вусьцiшнае…
А дзед шторанку ўглядаецца ў мост над Мухаўцом. Ён бачыць, як на мост падымаецца Юрко — малады белы-белы конь, якога гадоў шэсьцьдзесят таму ён сам i даглядаў… Шторанку Юрко цягне старую фурманку на мост, а на той фурманцы сядзiць чалавек з доўгiмi белымi вусамi. На iм цёмная апранаха… Так нам апiсвае яго дзядуля, хаця мы нiчога i нiкога на тым мосьце ня бачылi.
Далей дзедава гiсторыя-трызьненьне пераходзiць у самы сапраўдны апокрыф: ён пазнае ў тым, хто кiруе лейцамi, сьвятога Мiколу i дужа яму радуецца. «Хутка, яшчэ да маiх iмянiнаў, — кажа дзядуля, — ён даедзе да нашага двара, каб…» Вось так, кволым дзедавым голасам, уводзiцца ў мае ўспамiны таямнiчая гiсторыя пра фурманку сьвятога Мiколы, але адразу ж яна й абрываецца: «Ня зьлi Бога, Мiкола, — стомлена штораз перабiвала яго нагружаная бабуля. — Не чапай сьвятога… Хай сабе едзе…»
Пiшу гэта i паглядаю час ад часу на iкону сьвятога Мiколы. Ікона заўжды — з таго часу, як я сама сябе памятаю, — вiсела ў нашай машыне. Можа, хтосьцi i ўбачыць у выразе твару сьвятога суворасьць, але ж для нас з братам (як i для ўсiх нашых дзядзькоў i цётак, бабуль i дзядуль — для ўсiх, каго я пытала) ён быў i застанецца добрым сiвабародым дзядулем, самым доўгачаканым, якi немiнуча штогод прыносiць Мiкалайчыкi дзевятнаццатага сьнежня.
Летась перад апэрацыяй дзядуля таксама чакаў Мiкалайчыка. Але ўжо па-iншаму, так, як чакаюць апошняй, разьвiтальнай сустрэчы…
«Не чапай сьвятога… Хай сабе едзе…» На гэта дзед пакрэхтвае нешта, нiбы пакрыўджаны, хутаецца ў зiмовую куртку ды, шаркаючы па замерзлых прыступках, выходзiць на двор. Ён любiў, яшчэ здаровым, сядзець на ўслончыку ля пад’езду i слухаць рыпеньне тралейбусаў, што даносiлася з Маскоўскай. А цяпер, калi моцна захварэў, ён гэтым «ратуецца»: у рыпеньнi дзед адчувае i мернасьць, да якой прызвычаiўся за такое доўгае фурманаўскае жыцьцё, i рух, якога так бракуе хвораму.
Чым блiжэй падыходзiць час апэрацыi, тым часьцей на сваіх шпацырах ён збочвае да набярэжнай. Адтуль, ля помнiка Шаўчэнку, ён сiлiцца нешта разгледзець на мосьце. Ды марна. Часам ён наблiжаецца да самай рэчкi. І тады ў яго пачынае балець галава, падымаецца цiск… Ён дужа хвалюецца.
Кожны свой дзень да хваробы ён пачынаў песьняй… «Рэчанька» стала яму малiтвай. Яму было блага — ён шукаў у ёй паратунку… Цяпер, увесь сасьмяглы па гуках, ён зноў хоча яе засьпяваць i ня можа. За гэтыя два гады, калi ён мусiў збольшага маўчаць ды часам размаўляць нейкiм невыразным клякатаньнем-шэптам, ён забыў мэлёдыю. Дзед сiлiцца прасьпяваць яе хаця б у думках, хаця б першыя радкi, ды нiчога не выходзiць.
Цяпер разумею, як гэта страшна — ня мець голасу. Ня выкажаш, ня выкрычыш, ня высьпеваеш анi болю, анi крыўды. Кажуць, што быкам перад карыдаю выразаюць галасавыя зьвязкi, каб давесьцi iх амаль да шаленства. І тады застаецца толькi бег, скачок, шум ветру, адчайны рывок на волю… А калi разам з голасам чэзьне й «бег»? Калi сыходзiць Юрко, спыняюцца колы фурманкi? Старасьць, хвароба, за што чапляцца?
Вольнаму воля — найвялiкшае шчасьце… Нават вецер не дагонiць каня…
На думку старой бабы Тэклi, дзед марнеў з кожным днём. Спачатку было трызьненьне пра фурманку, а пазьней зьявiлася яшчэ адна праблема — сiнi флямастэр. Тата прывёз яго зь Нямеччыны, для мяне ў школу. Стары ж, амаль гiстэрычна, не дае нiкому карыстацца флямастэрам, хавае дзесьцi ў сваіх кiшэнях ды ўсё перажывае, што лiнiя, якую ён выводзiць, з кожным днём робіцца танчэйшай.
Ён ведае, што хутка яго пакладуць у шпiталь, каб падрыхтаваць да апэрацыi, i вельмi непакоiцца спачатку, што сын зьехаў у камандзіроўку, аж у Нямеччыну, пад самы Гамбург. Як што, дык i вярнуцца можа не пасьпець. А сын, таксама Мiкола, i таксама фурман-дальнабойшчык, мусiў прыехаць… покуль ня зьнiкла фарба канчаткова. Мусiў пасьпець да iмянiнаў, на чаканыя Мiкалайчыкi…
У апошнi дзень, перад тым як ехаць у шпiталь, дзед адчувае, што ён вось-вось зловiць мэлёдыю. Ён сядае на ўслончык пад помнiкам i на маленькiм аркушыку аўтаматычна выводзiць ледзьве бачныя лiнii блякла-сiнiм флямастэрам. Выходзяць колы, лейцы… Юрко, фурманка. І вось ён ужо чуе…
Можа, падасца дзiўным, што я вось так проста выкладаю тут дзедавы думкi. Скуль жа мне iх ведаць?.. Гэта ж не мая, а ягоная дарога… Ня можа ўнучка паглыбiцца ў пачуцьцi старога перад сьмерцю.
Але ж я ўжо пiсала пра сямейны архетып дарогi, якi адкрываў пад новым вуглом карцiну жыцьця i сьмерцi. Тут справа даходзiць да iншага адчуваньня часу i прасторы… Такое пераходзiць ад дзеда да таты, ад таты да мяне — не праз словы, канечне, а празь мернае рыпеньне тых жа колаў. Нiколi не застаесься ў цёплай хаце, але аднойчы выпраўляесься ў дарогу i ўсё жыцьцё вяртаесься дадому… Галоўнае — зрабiць гэта прыгожа…
У дзядулi, я была пэўная, быў густ… І вяртацца дадому ён мусiў гэтак жа выкшталцона, як i ехаў усё сваё жыцьцё. Прыгожа. З канём — дык з самым жвавым, белым Юрком. Апакрыфiчна — дык толькi зь сямейным заступнiкам сьвятым Мiколам, добрым дядзькам зь сiвымi вусамi, якi нiколi не забываўся прыносiць Мiкалайчыкi.
Дык вось, у той свой апошнi дзень дзядуля, вядома, чуе, як рыпяць колы. Як Юрко цокае капытамi па замерзлай лясной дарозе на Лышчыцы…
…На свае iмянiны ён перавозiць жыдоў празь мяжу, у старой фурманцы пад рызьзём ды ўгнаеньнем. Іх сем’i разьбiлi — бацькоў адправiлi пад Берасьце, а дзяцей пакiнулi ў лягеры пад Высокiм. Надта шкада iх было, i ён, фурман з Уладычыцаў, бярэцца iх везьцi… Ён толькi сабраўся выварочваць зь лясной дарогi ў поле, як нехта ззаду шэптам загадвае яму спынiцца. Дзед ледзьве пасьпявае пацягнуць за лейцы, каб у час спынiць каня: з-за кустоў відаць, як нямецкая машына праехала па шашы над самым полем.
…Жыды ўсё яшчэ сядзелi ў сваіх схованках. Гэта не яны папярэдзiлi. Здаецца, гэта мог быць толькi заступнiк Мiкола, гэта i быў ягоны Мiкалайчык на тыя iмянiны. З таго часу дзед заўжды з сабою ў дарогу бярэ iкону сьвятога.
Або ён, у той свой апошнi вечар, чуе, як Юрко вязе яго па дарозе на Выстычы, да брата, а малы сын Мiколка, зарумзаны, плача каля хаты, што яго з сабою зноў (нават на Мiколу!) не ўзялi ў падарожжа… Пакiнулi даглядаць нэндзу-Хрыстынку… А яму абрыдла. Ён ужо адчуваў подых вольнага ветру… Яму сьвярбела паехаць, i нават у маленькiх вочках сьвяцiўся адбiтак кола…
Фурманы-фурманы, малыя ды вялiкiя, кола ў вас нiхто не забярэ — нi час, нi адлегласьць. Яны ж самi i схаваныя ў коле… Само жыцьцё ваша, як кола, — коцiцца ад Мiколы да Мiколы. Нiкуды не сьпяшаецца, бо вы па-за часам…
Можа, таямнiца Кола i дапамагала змардаванаму хваробай дзеду перад вяртаньнем…
* * *
На наступны дзень, дзевятнаццатага сьнежня, апэрацыю дзеду так i ня сталi рабiць. У яго пачалiся мэтастазы…
Яго адвезьлi дадому, дзе было неяк сьветла i цiха-цiха. Толькi зрэдку мерна рыпелi тралейбусы.
Ён памiрае? Не, калi ласка, не ўжывайце гэтага жахлiвага слова. Тут, у Мiжрэччы, яно нiчога ня значыць… Што Вы, ён проста прыгожа вяртаецца. Сэрца спынiлася, як кажуць дактары, яшчэ ранкам, у шпiталi… Ды мусiла ж яшчэ быць фурманка, «Рэчанька» i сьвяты Мiкола…
Каб завяршыць ягонае падарожжа, мне застаецца дамаляваць толькi некалькi апошнiх рысаў. І я не магу ня спраўдзiць гэта хаця б на паперы: ён мусiць, хаця б у гэтым тэксьце, дажыць свае апошнiя iмянiны, сустрэць сваю фурманку, покуль не зачынiлася брама за сьвятым Мiколам, якi перавозiць усiх дадому…
Што ж яму застаецца зрабiць? Што б ён зрабiў?
Ён праверыў бы флямастэр — правёў лiнiю па тым жа аркушыку, дзе ўжо намаляваў фурманку. Лiнii амаль не было б відаць.
«Падарунак ад сьвятога на iмянiны — яшчэ адзiн дзень. Каб я пасьпеў убачыць сына…» Не-не-не! Памыляецеся — ён такога б нiколi не сказаў (дый гаварыць ён ужо ня мог). «Пасьпеў?» Ён нiколi не турбаваўся пра час — гэта сьмешна… Што ты можаш пасьпець, калi ты па-за часам. Калi ты, твае продкi i твае нашчадкi заўжды ў дарозе.
Дзед бы той апошнi вечар не марнаваў на такiя думкi. Яму б захацелася прайсьцiся, зноў да мосту, зь якога ён так доўга ўжо чакаў свайго Юрка. Ужо б сьцямнела, пад лiхтарняй над Мухаўцом стаяў бы белы конь i фурманка, а з фурманкi яму памахаў бы сьвяты Мiкола, добры дзядзька з доўгiмi белымi вусамi.
Надышоў бы час разьвiтвацца. З сынам? Але сына ў той вечар не было б побач. Ён быў яшчэ ў дарозе (тады ён, мой тата, i даслаў мне бездапаможнае SMS з-пад Гамбургу: «Невядома калi… усё мiма…»).
Ды дзед усё роўна адчуваў бы яго побач. Што для яго цяпер (тады…) час i адлегласьць? Фурманы вучацца па-iншаму адчуваць iх… Дарога, рух, рэчка… Ты ў часе амаль не застаесься — усё прабягае паўзь цябе. Усё мiма… i невядома, нiколi не вядома, калi ж ты нарэшце будзеш дома. Зрэшты, ты ж нiколi ня-дома i не бываеш. Ты заўжды ў дарозе… У дарозе дадому.
Я б чакала iх абодвух — двух Мiкалаяў, глядзела б на мост цераз вакно, ды — хто яго ведае адкуль — зьявiлася б мэлёдыя… Усю гэтую непатрэбную цiшыню, нацятасьць ваўчынага месяца я б засьпявала.
Мо так i лепей. Дзеду толькi падасца, што нехта побач сьпявае «Рэчаньку»… Трэба будзе iсьцi, прывiтаць нарэшце Юрка й сьвятога Мiколу, якi на сваёй фурманцы адвязе дзеда дадому. Дзевятнаццатага сьнежня Мiкола заўжды робiць цуд…
І больш нiхто ня ўбачыць гэтага. Толькi я. Я зьлёгку штурхану дзеда ў левае плячо, як гэта ўжо шмат год (стагодзьдзе? стагодзьдзi?) рабiлi ў нашай сям’i — страсалi ўсё цяжкое й нячыстае зь левага плечука таго, хто адпраўляўся ў дарогу… І з акна я буду бачыць тое ж, што i ўсе астатнiя, — тую ж халодную рэчку, тую ж засьнежаную шэрую набярэжную, чуць тое ж рыпеньне тралейбусаў… Усё тое ж, толькi яшчэ й фурманку, якую цягне ўздоўж рэчкi белы конь… Пакрыху ад’яжджае, рыпяць старыя колы… Дзядуля нiбы сам увесь распусьцiўся ў гэтым мерным гуку, у гэтым руху. Я заплюшчу вочы, i ў зрэнках ўсё яшчэ будзе круцiцца тое кола.
Я буду ведаць, што i да мяне прыедзе фурманка. Калi-небудзь. Абавязкова. Але перад гэтым далёкiм Мiкалайчыкам будуць яшчэ ляжаць дарогi. Дарогi, па якiх я ўжо другую гадзiну еду разам з братам… Ды гэта ўжо iншая гiсторыя.
Не забягайма наперад. А покуль адчынім фортку i паслухаем, як сьвiшча вецер.
Кожнае доўгае падарожжа пачынаецца з вольнага ветру…
❏
Наталка Харытанюк — студэнтка. Жыве ў Берасьці.
