Можна ўсё жыццё пражыць у Мінску і не разу не пабываць у Беларусі. Беларусь трэба расшукваць. Гэта цяжкая работа — быць беларусам на тэрыторыі, якая мае назву «Рэспубліка Беларусь». Той, хто ўжо расшукаў, мусіць пакідаць тайнікі ды ключы для наступных вышукоўцаў, зусім як гэта апісвае Ігар Бабкоў у першай кнізе «Хвілінкі».
Дзе жыве тая Беларусь, якой не бачна ці амаль не бачна ў Твітары, у якой няма мільёна сабскрайбаў у Інсце, якая калі і вызірае на ТБ, дык толькі па квоце, да першага паляпшэння стасункаў з пастаўшчыкамі нафты, газу ды крэдытаў?
Яна жыве ў расказах старэйшых, якіх ніхто не слухае, у музейных фондах, якія забаронена выстаўляць, ва ўспамінах ды аўтабіяграфіях, якія ніхто не чытае. А яшчэ — у таленавітых кнігах, якія ствараюць сучаснікі, што шукаюць, пакуль мы сядзім па кавярнях і абмяркоўваем Франзена з Барнсам.
Ты пазнаеш такую кнігу з першай старонкі, нечакана для сябе пабачыўшы, што аўтар задаецца пытаннямі, якія вось ужо колькі гадоў вярэдзяць душу і табе.
«Менск — горад цікавы, прычым не гэтулькі для турыстаў, колькі для саміх мінчукоў. Асабіста для мяне найбольшае менскае задавальненне — не тэатры і не храмы, не музей і рэстараны. А жывыя ўспаміны карэнных менчукоў, якія паспелі ўбачыць на гэтым самым месцы зусім іншы горад. З іншымі вуліцамі, іншымі дамамі. Нават быццам з іншым паветрам […] Усякі раз, слухаючы такія ўспаміны, я думаю — ці не ёсць галоўная адметнасць Менску ў тым, што ён заўжды будзе горадам аднаго пакалення», — гэта ўрывак з «Клінікі кітайскага дантыста» Змітра Бартосіка — кнігі, якую я вельмі раю прачытаць.
У аўтарскім уступе ёсць адзін вельмі кранальны момант, які дапаможа вам зразумець самую сутнасць «Клінікі». Бартосік прыгадвае, як у 1998-м годзе апынуўся ў пансіянаце ля вёскі Траскоўшчына і, стомлены пяціразовым харчаваннем, «масажамі-саўнамі» і «кактэйлямі-більярдамі», дазволіў свайму знаёмцу, апранутаму «рыхтык оперная зорка», зацягнуць сябе ў вёску. Той прайшоў праз паселішча і скіраваўся адразу на могілкі. І калі здзіўлены аўтар запытаўся, што той будзе там шукаць, адказаў лаканічна: «Хачу знайсці беларускія магілы». І далей два дарослыя чалавекі соўгаюцца па кладах і выглядваюць на даваенных і паваенных пахаваннях беларускія подпісы, шукаючы тую Беларусь, якой болей няма (бо ўсе сучасныя магілы аб’ядноўвала расійская мова, «часам настолькі пачварна зарыфмаваная ў эпітафіях, што мяне брала крыўда за нябожчыка»). І вось яны знаходзяць беларускія надпісы — «як мала, аказваецца, нам трэба, каб не пачувацца самотнымі ў сваёй мове, — знайсці пару роднасных душ зусім невядомых, даўно зніклых з гэтага свету людзей». Аўтар прызнаецца, што ідэя наведвання забытых адрасоў тых творцаў, якіх даўно няма ў жывых, але чые думкі і эмоцыі сфармавалі нас, узнікла менавіта тады.
І, пусціўшыся ў сваю вандроўку, аўтар расшуквае скарбы, у сімвалічным сэнсе роўныя для Беларусі сім-тым здабыткам Генрыха Шлімана. Пацвярджаючы тэзіс пра тое, што цікаўны энтузіяст заўсёды каштоўнейшы для гістарычнай навукі за абцяжараных навуковымі званнямі і гучнымі пасадамі акадэмічных наменклатуршчыкаў.
Напрыклад, напаўшы на згадку нейкага «В. Краўца» ў рукапісе аповесці Караткевіча, што зберагаецца ў Васіля Сёмухі (Караткевіч піша, што ў хаце «В. Краўца» дапрацоўваў «Дзікае паляванне»), Зміцер з дапамогай Мальдзіса і Брыля знайшоў гэтага самага Валянціна Краўца, і ягоны дом у 4-м завулку Кальцова ля Цнянскага вадасховішча. І дом той ёсць прынцыпова новым адрасам у караткевічаўскай тапаніміцы Мінска.
І выявілася, што гэты загадкавы Валянцін — стары сябра Караткевіча, з якім іх развялі лёс і слава, быў чалавекам, які без ведама Караткевіча занёс ягоныя вершы у «Полымя», дзякуючы чаму той Уладзімір пачаў свой пісьменніцкі лёс.
І напамін пра тое ёсць у аўтабіяграфічным нарысе Караткевіча, «Дарогі, якую прайшоў», але прозвішча Краўца (магчыма, праз падхалоджаныя адносіны) тамака адсутнічае.
У «Клініцы» знайшлося месца для такіх вось знаходак ледзь не пра кожную іканічную фігуру нашай культуры. Чытаючы кнігу, я зноў і зноў лавіў сябе на думцы: вось хацеў жа праехацца па месцах Драздовіча і пагаманіць са старымі, якія маглі яго памятаць. А Бартосік тое зрабіў, старанна занатаваўшы ўспаміны.
Вось цікаўлюся ж Аленай Кіш, учытваўся ў нешматлікія сведчанні пра яе і думаў, як цікава было б наведаць Грозаў і паглядзець на яе магілу — «не крыж, не абеліск, не стэла. Адліты з бетону човен. Форма такая, нібы эскіз намалявала дзіцячая рука». А Бартосік быў там, на той магіле, больш за тое — размаўляў з бабулямі, якія памяталі спадарыню Алену (і смак у гэтага эсэ дужа роспачны, бо як жа крыўдна чытаць пра тое, як «нармальныя» вяскоўцы празывалі яе міжсобку «каўрыха», а яе творы клікалі «анучамі» ды палілі, як толькі на іх трэскалася фарба).
Зміцер сустрэўся з тымі, з кім марыў бы сустрэцца я. Ён задаў усе тыя пытанні, якія круціліся ў мяне на языку (і ў вас, я ўпэўнены) круцяцца. Да чаго ж радасна было пабачыць у кнізе запіс гутаркі з Міхасём Герчыкам — адным з найбольш недаацэненых беларускіх творцаў, на кнігах якога я гадаваўся. Бартосік заспеў Міхася Навумавіча жывым і паспеў запісаць ягоныя гісторыі пра Нямігу да яе першага «ўпарадкавання».
Беларусь, тая Беларусь, якая нам не бачная за сацыяльнай рэкламай з міліцыянерамі і спартоўцамі, за культурнай Антарктыдай начной Зыбіцкай, за савецкімі святамі і віншаваннямі ад дэпутатаў гарсавета ў метро, схаваная ў такіх вось кніжках.
Вандраваць па ёй можна толькі ўглыб. Бачыць яе можна толькі зрокам уяўлення. Беларусь — гэта «клініка кітайскага дантыста», за якой толькі адзінкі разгледзяць напамін пра Аляксандра Рыпінскага.
Калі прыбраць гэтую чароўную Атлантыду — у нас застануцца толькі вертыкальныя бетонныя мурашнікі Каменнай Горкі і гарызантальныя бетонныя мурашнікі Лябяжага.
