Якое гэта дабрадзейства Божае — вогнішча! І апоньча во — сухая, і сам… А было ж — абаіх хоць выкручвай! Нездарма продак мой Мікола казаў, што зь пісталетам і крэсіва не патрэбнае. Умомант распалілі. Зь іншага боку, Міколу ўзгадаўшы, як на тое глянуць! Расклаў бы сваім часам цяпельца, можа, і ня меў бы тых клопатаў, але ж, полымем здрадзіўшыся, і ў палон да маскалёў было недалёка.
А што ты, сыне-браце, узіраесься ў мяне як кот на подмазку? Цікава табе? А няма таго разуменьня, што чалавек у гадах, горла яму пашэрхла, у плечы сьцюдзёна і да гарачкі блізка? Біклажка, пэўна ж, не парожняя?.. Ну во! Зусім іначай сьвет глядзіцца: і зоркі буйнейшыя, і дым у вочы ня лезе, належыць і ад мяне ўдзячнасьць… Ай, які прысачак прападае! Сама рэпу ці карпа ў гліне запякаць. Але ж няма ні аднаго ні другога, дый гліну яшчэ шукаць давялося б…
Дык было так. Бліжэй Менску, а там ня так саксонцы, як маскалі дапякалі, мелася харугвачка памяняць дысьлякацыю. Занадта іх аблажылі. Мелі, значыць, нашы абозік на тры вазы. Стаялі ў добрым месцы: узьлесак сухога бору, побач палянка, якраз на выпас, але трэба сыходзіць. Каб зручней прасьлізнуць, камэндант вырашыў у суседнім маёнтку маскалёў пацерабіць. Мікола казаў — «вароты расчыніць».
Выбралася таварыства, а Міколу, дзеля раны ў сядло непрыдатнага, пры абозе пакінулі: ведалі — і адзін управіцца. А сярод усялякага вайсковага майна ды прыладзьдзя мелі на вазах некалькі барылачак гарэлкі. На рознае ўжывалася, але заўжды пад наглядам гаспадарчага. Быў ён дбайны і непітушчы, ды ад пэўнага ўжо часу, вярнуўшыся з сутычкі, пачаў заўважаць у барылцы чоп патурбаваны. І гарэлкі менела (на кожную барылку была ў яго заведзёнка на кіёчку адмысловы зарэз рабіць). І ніхто ня мог даўмецца, як гэта здараецца, бо вартавы цьвярозы і духу ў вуснах ня мае. Вырашылі, што прыдрэмваюць — хлопцы і нехта мімаходзь ласуецца. Так справа і не праясьнілася, аж пакуль мой продак пры абозе не застаўся самотным вартаўніком.
Вартаваць давялося доўга: дзень, ноч і яшчэ дзень, бо таварыства пасьля сутычкі мусіла параненых па дварах уладкоўваць. Але ўсе, богу дзякаваць, жывыя засталіся, толькі вось зь вяртаньнем у табар прыпазьніліся.
Ды, вярнуўшыся, табару на старым месцы не знайшлі і шукалі яшчэ дзень. А дарогай давялося па лесе коней зьбіраць, у табары пакінутых, гаспадарчых, бадзяліся яны па лесе бяз ладу і нагляду. Але настрой ва ўсіх добры, бо ворага патурбавалі, увагу ягоную ў патрэбны бок скіраваўшы, і мелі шлях адыходу надзейны і зручны. Ну, пакуль дзень, то і справы, а вечарам, звычаем, ля вогнішча. Хто шаблю вострыць, хто вопратку, у сечы распоратую, зашывае, хто проста ляжыць на гуньцы ды ў цёмнае неба ўзіраецца, пра пакінуты дом думаючы, каб сьвятлом вачэй не псаваць. Пасьля такой прыгоды хацелася таварыству адзначыць перамогу. Здабычу мелі — чару вялізную, срэбную, выключнай прыгажосьці. З магнацкіх сховаў да маскалёў трапіла, няйначай. Вось толькі гарэлкі ў табары засталося менш, чым у тую чару за адзін раз лезе. Тут і прыйшла пара Міколу расказаць усё па парадку.
Пачаў ён ад улюбёнай прымаўкі:
— Я табе ку, пане-браце, прыгода нязвыклая! Ляжу гэта я вось гэтак жа тым вечарам, ужо зьмяркаецца, і раптам чую: «Тэп! Тэп! Тэп!» Падняў галаву: божа мілы, ідзе з гушчару ваўчыдла, з добрую цялушку, ня меншы. Аднаму дык даў бы рады, але ж за ім яшчэ вочы сьвецяцца! Ну, я з воза за галіну ўхапіўся ды на клён. Там не дастануць. Коні спудзіліся, заржалі ды ў галоп. Слабейшага гайня, дагнаўшы, на маіх вачах зарэзала. Але слухайце, што далей. Ідзе, я табе ку, той першы да воза, прынюхваецца. Чоп з барылкі зубамі выцягвае і смокча. Ды так, падла, смокча, што па лесе рэхам аддаецца! Напіўся, аблізаўся. Язык з паўаршына, ня меней, іклы ў пашчы ў мой палец. Аблізаўся, хвастом варухнуў і адступіўся. Рыкнуў па-свойму, то наступны тут жа. І так адзін за адным: насмокчацца, хвастом варухне, задаволены, і адыходзіць. І раптам, я табе ку, той першы задзірае галаву і кажа: «Злазь, Мікола! Я ж ведаю, што і табе хочацца. А пагрэбуеш нашым таварыствам, то мы цябе разам з тым жарэбчыкам на закусь пусьцім. Акурат на ўсіх пакаштаваць хопіць». Хіжакі тым часам сапраўды за каніну ўзяліся. Я ў адказ: «Не дастанеце!» Але і на гэта шэры меў сваё: «Не пагодзісься — горш будзе: зачаруем на ваўкалака і будзеш з намі бегаць!»
Спужаўся Мікола: што зь несьмяротнай душою стане? Які там чысьцец — проста ў апраметную на вечныя пакуты! А хто паручыцца, што гэтыя мачыморды не ваўкалакі? А ваўкам найперш ішло, каб другую барылку зручней пакласьці ды першую крыху нахіліць. Ваўчынай жа лапе гэта нязручна, ці нязлапна, калі дакладней казаць. Пакляўся воўк, што не зачэпяць, калі паслужыць па-людзку, і мусіў паверыць Мікола.
— Зьлез, я табе ку, проста ў зграю. Дрыжу так, што нагавіцы ледзь на пузе трымаюцца. Гэта ж табе не з чалавекам, зброю ў руцэ маючы, а зь цёмнай сілай дачыненьне! Крыж на сябе кладу ды іду да барылак як на драўляных нагах. Зьліў, што засталося, зь першай у вядзерца. Для анімушу сам прыклаўся раз, другі, можа, і трэці, ад страху не да лічбаў было. Нібы палягчала. Ну і пайшло сваім парадкам. А як другую высмакталі, то паселі наўкруга ды як завыюць! Бывае, вашмосьць, што і воўк сьпявае. А што я, пытаеш? З ваўкамі жыць, то, як кажуць… Асабліва калі побач той здаравенны заводзіць ды мяне падахвочвае. У нейкі момант жудасьць працяла страшэнная: падалося, нібы лапы ў мяне памякчэлі, і хвост заварушыўся. Памацаў неўпрыкмет, супакоіўся: пачакайце, думаю, будзе і на крапіву мароз! Пасьпявалі мы гэтак колькі часу і зноў прыклаліся. Мне дык нічога, бо страх стрымаў. А той ды гэты зь бяседнікаў, бачу, ужо і на лапах ня ўстоіць, і лабэціна яму цяжкая, да зямлі цягне. Паразбрыліся хто дзе, пападалі: ведама ж, для п’янай галавы ўсюды роўна, а нагам — адны ямы. Хутка золак, а ваўкі мае сьпяць як салому прадаўшы, затое ад поля барабаны грукочуць і каманды далятаюць: полк маскалёў зьявіўся і ў поўным складзе біваком расташоўваецца. А каб вас зямля не насіла!
Гэта ж як разьезды двары рабаваць разашлюць, то і на канфэдэрацкі абоз немінуча натрапяць. А што аднаму ды бяз коней? І раптам дапетрыў ды забыўся і на рану сваю! Кінуўся да ваўкоў, давай іх за лапы падцягваць ды ўкладаць між аглабель. Уходаўся добра, але пярэдыху ня браў. Па двое ў хамут, дуга на чацьвярых ды ў аглоблі. Гужы накінуў, супоні зацягнуў — гатова! Не патруць свае хібы за адзін раз.
Упрог воз, другі… Трэці так пайшоў, нібы век ваўкамі павозіў. А далей, балазе крыніца пад бокам, падхапіў вёдры ды давай зьвяругаў вадою ў прытомнасьць прыводзіць. Пачалі ачомвацца, на лапы ўставаць. А як адчулі, у якім становішчы апынуліся, то ня ўзрадаваліся, завылі шэрыя ў роспачы, а куды дзенесься: даўся запрэгчы — дасіся і паганяць. І суседа ў злосьці не ўгрызеш — так увязаныя!
Пасьля ўсяго ўчарашняга ваўкам не вазы цягаць, а кілішак ды чаго кіслага. Мікола гэтым пакарыстаўся. Накруціў на тычку анучу, квачык у вядзерцы з гарэлкай вымачыў ды правёў па пысах. Аблізваюцца, чакаюць. «А на дачаканьне запрацаваць трэба!» — кажа Мікола ды зь вядзерцам і квачыкам выступае сьпераду.
Ваўку аброць не накладзеш, то і лейцамі не пакіруеш. Як там чуецца, на лейцах і конь разумны, але ж і тут неяк управіцца трэба. Завурчэлі ваўчыдлы, заскавыталі дый рушылі за пахкай анучкай у спадзяваньні — вабіць іх той пах ня горш ад крыві. Першы воз заскрыпеў, за ім другі, пастронкам увязаны, а там і трэці. А з кожнага пярэдняга квачык на тычцы вытыркаецца. Проста перад пысамі, а ня ўхопіш, не пасмокчаш!
Ідзе Мікола дарогаю, час ад часу дзеля стараннасьці правядзе квачом па пысах, нібы пернік дасьць. Абліжуцца ваўкі, пякотка ў вантробах дакучае, млоснасьць у пашчах невыносная. Цягнуць.
Аж тут ззаду тупат: ня ўседзелі маскалі. Што рабіць? Хто з нас, можа, і ня скеміў бы, але не Мікола! Спыніў свой караван і над самай пысай галоўнага добра ўмачаную анучу трымае. Кроплі падаюць, але што на лоб, што яшчэ куды, а ў пашчу толькі зрэдку. Як завые зьвяруга ад крыўды! А за ім уся зграя — аж зайшлася ў спачуваньні. Ззаду ўжо ня мерны тупат, а дзікае ржаньне, катлаваньне вялікае ды вэрхал. Які ж гэта конь на зграю папрэцца — не ў ваду ж ад дажджу? Павярнулі маскалі, Мікола сунуў квач у пашчу, выцьцё і сьціхла. Ізноў рушылі, не баючыся пагоні.
Паціху-патроху аддаліліся ад небясьпечнай мясьціны. А як дарогаю Мікола не забываўся патаемныя знакі пакідаць, то і таварыства, як я казаў, знайшло яго яшчэ завідна. Па дарозе і спуджаных коней пазьбірала.
З таго дня разжылася харугва на воўчыя футры, і сталі яе называць Воўчай. Частку нават прадалі ды спражкі срэбныя парабілі адмысловага ўзору для ўсяго таварыства. Усё па той прымаўцы: валачыў воўк, павалаклі й воўка. Ну і што ты, сыне-браце, пазіраеш, як гусак на бліскавіцу? Куды ж іх выпускаць? І так воўк чалавеку не падарунак, а з п’яных вачэй чорт ведае што натворыць.
Чара срэбная (прызнаў, казаў Мікола, пасьля ў ёй знаўца ўлюбёны «пухар з трытонам» Радзівіла Рыбанькі) у ваеннай завірусе згубілася, а футры засталіся. Спражка дагэтуль во са мною. Што? Анічым яны ня горшыя за лямпартавы — абы сэрца было не заечае. Гэтага аніхто ў Вялікім Княстве не папусьціць, калі сапраўдны высакародны кляйнод шляхецтва ў душы носіць!
❏
Аркадзь Ліцьвін — пісьменьнік. Жыве ў Горадні.
