У красавіку 2018 га года Раскамнагляд, як мог, спрабаваў заблакаваць працу месенджара Telegram. Будучыня сэрвісу ўсхвалявала грамадскасць — у падтрымку Telegram пісаліся адкрытыя лісты, а грамадзяне масава ўсталёўвалі VPN для абыходу блакаванняў.
Не хваляваліся толькі ў Крамлі, многія супрацоўнікі якога дэманстратыўна працягвалі карыстацца Telegram. У крамлёўскіх чыноўнікаў тады ўжо былі ўсе падставы любіць гэты месенджар. За месяц да блакавання, 18 сакавіка, прайшлі выбары прэзідэнта, якія паказалі нечаканую лаяльнасць асноўных каналаў рускамоўнага Telegram. Нават самы вядомы палітычны канал краіны «Нязыгар», як быццам паводле крамлёўскага цёмніку, увесь дзень публікаваў паведамленні аб высокай яўцы на выбарах. Такая лаяльнасць, вядома, не здарылася сама па сабе. Яна стала вынікам вялікай працы.
Паляванне на «Нязыгара»
На пачатку ананімных каналаў у Крамлі нерваваліся з-за таго, што іх не кантралююць. У першую чаргу гэта тычылася «Нязыгара», яго аўтараў спрабавалі вылічыць. Але, разабраўшыся, што яго робяць аферысты, чыноўнікі вырашылі самі ўкараняцца ў каналы. І знайшлі на гэта грошы.
У канцы 2016 года супрацоўнікі адміністрацыі прэзідэнта праводзілі дзіўны эксперымент: дзяліліся з журналістамі інсайдарскай інфармацыяй, а потым адсочвалі, ці не з'явілася сказанае імі ў адным з ананімных telegram-каналаў. Асабліва іх хвалявала, ці не з'явяцца іх словы ў «Нязыгары». Такім няхітрым спосабам чыноўнікі спрабавалі вылічыць ананімных аўтараў канала.
За некалькі месяцаў да гэтага тыя ж чыноўнікі прыйшлі працаваць ва ўнутрыпалітычны блок Крамля (у тым годзе Сяргей Кірыенка ўзначаліў яго замест Вячаслава Валодзіна) і атрымалі важнае заданне — рыхтавацца да прэзідэнцкіх выбараў. Апроч іншага, ім трэба было кантраляваць настроі ў інтэрнэце. Але чыноўнікі хутка сутыкнуліся з тым, што акрамя ўжо зразумелых ім сацсетак паўстала новая мода — на чытанне ананімных telegram-каналаў. Працаваць з імі ў Крамлі тады не ўмелі і з-за гэтага нерваваліся. Каналы набіралі спачатку па некалькі дзясяткаў, а потым і сотняў тысяч падпісчыкаў.
Актыўную частку аўдыторыі telegram-каналаў суразмоўца на рынку, які працуе ў інтарэсах Крамля, ацэньвае прыкладна ў 200 тысяч чалавек.
Магчыма, гэта невялікая, але вельмі важная аўдыторыя — каналы чытае эліта (чыноўнікі, інтэлігенцыя і журналісты).
Мода на каналы з'явілася па вельмі простай прычыне — пры адсутнасці свабодных СМІ і закрытасці ўлады паўстаў дэфіцыт інфармацыі. Каналы стваралі ілюзію, што нейкія інфармаваныя інсайдары, хаваючыся за нікамі, расказваюць праўду. Самае дзіўнае, што патрэба ў «інсайдзе» была, у першую чаргу, у саміх чыноўнікаў, якія пры чарговых перастаноўках у кіраўніцтве краіны пакутавалі ад дэфіцыту інфармацыі.
На самай справе ніякія інсайдары за каналамі не стаялі — у гэтым хутка разабраліся адказныя за выбары крамлёўскія чыноўнікі. Спроба прадэманстраваць інфармаванасць была падманам — асабліва добра гэта было відаць на прыкладзе «Нязыгара». Яго аўтары проста чакалі ночы, калі федэральныя газеты публікавалі свежы нумар на сайце, бралі інсайды адтуль і друкавалі іх пад выглядам уласнай інфармацыі, пакуль большасць чытачоў не паспявала зразумець, што эксклюзіў фактычна скрадзены. Яшчэ прасцей яны рабілі з аналітыкай — бралі яе з агульнадаступных рэсурсаў, уключаючы блог палітолага Таццяны Станавой і сайт Маскоўскага цэнтра Карнегі.
І тады Крэмль перайшоў да дзеянняў. На мяжы 2016—2017 гг. адміністрацыя прэзідэнта вылучыла першыя грошы на экспансію ў Telegram. Агульную суму суразмоўцы не ведаюць (грошы ў выніку сталі атрымліваць розныя структуры), але, па словах адной з блізкіх да Крамля крыніц, адказныя за Telegram чыноўнікі прасілі ў кіраўніцтва Крамля некалькі сотняў мільёнаў рублёў.
Спроба пяра на Навальным
Для працы ў Telegram Крэмль наняў падрадчыкаў. Імі сталі былыя «Нашы» і пракрамлёўскі фонд. Адной з першых задач стала дыскрэдытацыя Аляксея Навальнага.
За дзесяць хвілінаў хады ад будынка Адміністрацыі прэзідэнта размяшчаецца сядзіба Гагарыных-Цютчавых. У яе флігелі за агульным сталом сядзяць некалькі дзясяткаў маладых людзей на чале з былым прэс-сакратаром руху «Нашы» Крысцінай Патупчык.
Да дапамогі былым «Нашым» Крэмль вырашыў звярнуцца ў самым пачатку сваёй працы ў Telegram. У адміністрацыі прэзідэнта вырашылі, што прасцей не заводзіць свае каналы, а прыцягнуць падрадчыкаў — гэта значыць, людзей, якія будуць альбо ставіць патрэбную інфармацыю ў свае каналы, альбо змогуць «размясціць» яе ў іншых каналах. Пад такую працу не трэба было нікога шукаць — прапановы хутка з'яўляліся самі сабой, у тым ліку ад «Нашых». Пад кіраўніцтвам Патупчык з'яўляліся цэлыя сеткі — гэта значыць, групы каналаў, якія пісалі пасты і рэпосты адзін аднаго, распаўсюджваючы патрэбную інфармацыю. Да гэтых каналаў суразмоўцы адносяць «Акіцілоп», Ortega і «Поўны П». Былыя «Нашы» былі датычныя і да каналаў 338 (Андрэй Жарыкаў) і «Медыятэхналогій» (Дзмітрый Кір'ян і Аляксандр Чернавудаў).
Суразмоўцы ў Крамлі называюць Патупчык адным з асноўных падрадчыкаў у Telegram і цяпер. Лік яе каналаў памнажацца, а цяпер Крэмль давярае ёй і больш шырокую працу — сістэмнае рэагаванне на негатыў у адносінах да ўлады ў сацыяльных сетках. Менавіта пад новыя задачы ў яе і з'явіўся офіс недалёка ад Старой плошчы.
Аднымі «Нашымі» ўлада не насыцілася. У Крамлі вырашылі падзяліць рынак паміж некалькімі буйнымі гульцамі. Акрамя Патупчык яшчэ адным падрадчыкам стаў Фонд развіцця грамадзянскай супольнасці былога начальніка ўнутрыпалітычнага кіравання Канстанціна Косціна, які даручыў непасрэдную працу былому чыноўніку АП Станіславу Апецьяну (мае дачыненне да стварэння каналаў «Метадычка», «Мінпраўды»). Адзін з найбуйнейшых каналаў у расійскім Telegram — «Давыдаў. Індэкс» — завёў і кіраўнік экспертнага савета фонду Леанід Давыдаў.
Праца для падрадчыкаў знайшлася хутка. Да прэзідэнцкіх выбараў Крамлю было неабходна «вывесці з гульні» Аляксея Навальнага. У выніку ў Telegram сталі з'яўляцца крытычныя матэрыялы ў адрас апазіцыянера. Навальнага трэба было дыскрэдытаваць настолькі, каб прэзідэнцкія выбары без ягонага ўдзелу выглядалі легітымна, і гэтая задача была выкананая, задаволена канстатуе крамлёўскі чыноўнік.
Усё на продаж
Працаваць у Telegram аказалася вельмі проста — падрадчыкі атрымлівалі наяўныя і плацілі аўтарам каналаў. Тыя за грошы згаджаліся размяшчаць што заўгодна. А яшчэ ўкараняць стоп-лісты, ставіць «блокі» і нават «блокі на блокі».
Галоўны сакрэт поспеху ўлады ў Telegram заключаўся ў неверагоднай прадажнасці каналаў.
«Калі ёсць бюджэт, можна зайсці практычна ў любы канал», — кажа суразмоўца, які размяшчае пасты для Крамля.
«Праект» праверыў гэтую інфармацыю. Карэспандэнт спісаўся з адміністратарам некалькіх буйных каналаў пад выглядам заказчыка пастоў і атрымаў адказ, што за пэўную суму можа размясціць жаданую інфармацыю без паметак аб рэкламным характары матэрыялу. Напрыклад, у «Нязыгары» пагадзіліся размясціць абсалютна любую інфармацыю, папрасіўшы расплачвацца ў біткоінах. За пост больш за сто слоў просяць 1,5 біткоіна, за пост меншы — 0,008 біткоіна за кожнае слова, а пакет з трох публікацый прапанавалі па выгадным тарыфе — тры біткоіны.
Адміністратар канала «Каравульны» прапанаваў платнае размяшчэнне пастоў не толькі ў сябе, але і адразу ў дзясятку іншых каналаў, напрыклад «Футарал ад віяланчэлі», «Медыятэхнолагу» і «Бойлернай». За пост прасілі ад 30 да 60 тысяч рублёў у залежнасці ад канала (грошы трэба было перавесці на карту Ашчадбанка «іншага піяршчыка»). «Крамлёўскі мамкавед» бярэ 30 тысяч за пост, а «Дабл Яць» — 50 тыс. Прапаноўвалі і зручную схему — размясціць у адным з каналаў пост, а ў астатніх арганізаваць рэпосты, якія каштуюць танней. Па асобнай дамоўленасці можна наогул атрымаць «безлімітку» — права размяшчаць колькі заўгодна пастоў у месяц.
Дзякуючы такім прапановам перад крамлёўскімі пасярэднікамі адкрыліся шырокія перспектывы. Схема простая — яны атрымліваюць бюджэт наяўнымі. Гаворка ідзе пра не самыя буйныя сумы па мерках крамлёўскіх экспертаў — напрыклад, адзін з аператараў атрымлівае 11 мільёнаў рублёў у месяц. Частка гэтых грошай выкарыстоўваецца на аплату патрэбных пастоў, а частку падрадчык пакідае сабе.
Схема працавала безадмоўна. Нават самая дурная інфармацыя, апынуўшыся ў буйным канале, атрымлівала шырокае распаўсюджанне. І многія СМІ не лічылі ганебным спасылацца на telegram-каналы. Напрыклад, «навіна» «Нязыгаря», якая не мела адносіны да рэчаіснасці, аб планах Уладзіміра Пуціна ўжо ў гэтым годзе змяніць Канстытуцыю цытавалі ў эфіры «Эхо Москвы».
Магчымасць размясціць платны пост — далёка не адзіная опцыя ў telegram-каналах. Уладам было важна не столькі размяшчаць патрэбную інфармацыю, колькі навучыцца не дапускаць з'яўлення непатрэбнай. Як гэта працуе, мы зноў убачылі на прыкладзе перапіскі з адміністратарам канала «Каравульны».
Пакуль мы прапаноўвалі размясціць пазітыўны ў адносінах да ўлады матэрыял, ніякіх праблем не ўзнікала. Але затым мы паспрабавалі прапанаваць негатыўны пост і тут жа атрымалі адмову. Каб «непрыемных» гутарак больш не было, адміністратар «Каравульнага» выставіў выразныя ўмовы: ніякага негатыву ў адносінах да членаў Савета бяспекі (пазітыўна — можна), наогул нельга згадваць Адміністрацыю прэзідэнта, Старую плошчу, супрацоўнікаў Крамля, уключаючы, гэта адзначалася асабліва, Сяргея Кірыенку.
Менавіта так выглядае дзеянне стоп-лістоў у Telegram. Іх ўкаранялі двума спосабамі: альбо пастаноўкай канала ў цэлым пад кантроль лаяльным падрадчыкам, альбо купляй блокаў. «Паставіць блок» можна на негатыўную згадку пэўных палітыкаў, людзей і падзей. Адзін з падрадчыкаў распавядае, што атрымліваў ад буйнога футбольнага клуба заказ заблакаваць распаўсюджванне негатыўнай інфармацыі пра арыштаваных футбалістаў Аляксандра Какорына і Паўла Мамаева. Каб негатыў ніхто не заўважыў, дастаткова паставіць блок у пяці-шасці вядучых каналах, гэта будзе каштаваць ад паўтары да шасці мільёнаў рублёў у месяц.
Часам заблакаваць негатыў ў каналах нельга, але зусім не таму, што іх аўтары вырашылі праявіць прынцыповасць. Памочнік аднаго з высокапастаўленых чыноўнікаў распавядае, што сутыкнуўся з патокам негатыву ў адрас начальніка і неадкладна выйшаў у каналы з прапановай за грошы спыніць паток дрэнных паведамленняў. Але высветлілася, што іх ворагі ўжо ўсталявалі «блок на блок» — гэта значыць, заплацілі каналам, каб яны не бралі грошы за блок ад «пацярпелых».
Telegram для сяброў Пуціна
Telegram-каналамі зацікавіліся і структуры сур'ёзных палітычных груп. Напрыклад, звязаныя з Юрыем Кавальчуком.
Улетку гэтага года ў прыёмнай медыяменэджара Арама Габралянава з'явіўся вельмі малады чалавек, якога многія супрацоўнікі рэдакцыі не пазналі, але сам Габралянаў прыняў з вялікай павагай. Маладога чалавека звалі Сцяпан Кавальчук — гэта сын прэзідэнта «Нацыянальнай медыягрупы» Кірыла Кавальчука і ўнучаты пляменнік сябра Уладзіміра Пуціна Юрыя Кавальчука.
У гэты перыяд Габралянаў знаходзіўся ў стане «разводу» з Кавальчуком. Былы медыямагнат быў саўладальнікам або ўпраўляючым многіх СМІ імперыі Кавальчукоў, але затым выйшаў з даверу. Яго накіравалі ў ганаровую ссылку — на пасаду рэдакцыйнага дырэктара Life без рэальных паўнамоцтваў. Адзінае, на што разлічваў Габралянаў, пакінуць сабе свой самы паспяховы прадукт апошняга часу — telegram-канал Mash з велізарнай аўдыторыяй (450 тысяч падпісантаў). Аднак малодшы Кавальчук прыйшоў паведаміць яму волю сваёй сям'і: Mash з-пад кіравання Габралянава забіраюць нароўні з усімі астатнімі СМІ, імі зараз будзе кіраваць сам Сцяпан. З тых часоў малодшы Кавальчук сапраўды стаў фактычным начальнікам канала, хоць фармальнай пасады ў яго няма.
Гэтая гісторыя паказальная тым, што буйныя палітычныя групы таксама цікавяцца telegram-каналамі. Кавальчукі прыйшлі на рынак з набліжэннем прэзідэнцкіх выбараў. Спачатку усю працу з каналамі выконвала блізкая ім кампанія «Міхайлаў і Партнёры» і звязанае з ім агенцтва Agency One. З імі суразмоўцы «Праекта» звязваюць масавыя каналы — напрыклад, «Мейстэр» (68 тыс. падпісчыкаў) і «Бойлерную» (162 тыс. падпісчыкаў). Многія суразмоўцы «Праекта», блізкія да Крамля, перакананыя, што як мінімум нейкі час звязаныя з Кавальчукамі структуры кантралявалі і «Нязыгара». Зрэшты, два чалавекі, блізкія да іх холдынгу, запэўніваюць, што гэта не так, і роля Кавальчукоў на рынку моцна перабольшаная.
«Раснафта» качае цялегу
Кампанія Ігара Сечына стала актыўна працаваць у Telegram, як мяркуецца пачаўшы з куплі «Каравульнага». З гэтым жа каналам звязваюць і загадкавага Мікалая Чарнова — ён прыкрываецца гучнымі пасадамі, але на самай справе іх не займае.
Восенню 2017 года пісьменнік Эдуард Багіраў і звязаная з уладамі паліттэхнолаг Марына Юдзеніч вялі перамовы з прэс-сакратаром «Раснафты» і сябрам Багірава Міхаілам Лявонцьевым. Яны пераконвалі прадстаўніка нафтавай кампаніі заняцца Telegram, пачаўшы з куплі аднаго з каналаў. Перамовы ўвянчаліся поспехам — нафтавая кампанія меркавана выдзеліла 10 мільёнаў расійскіх рублёў на куплю буйнога канала «Каравульны», які да таго вяла група праўладных журналістаў і палітолагаў. Тэхнічна прадаць канал вельмі проста — трэба перадаць пакупніку сваю SIM-карту, распавядае чалавек, які ўдзельнічаў у куплі іншых telegram-каналаў. Ён, аднак, адзначае, што часта з-за неабходнасці фізічна аддаць SIM-карту перамовы зрываюцца.
«Праект» вывучыў змест «Каравульнага» і высветліў, што негатыў пра «Раснафту» пасля меркаванай куплі знік з канала.
А патрэбны «Раснафце» кантэнт у «Каравульнага» з'яўляецца часта.
Калі віцэ-прэм'ер Дзмітрый Козак пераконваў нафтавікоў замарозіць цэны на бензін, на яго пачалася атака пры ўдзеле менавіта гэтага канала. «Ідэі віцэ-прэм'ера Козака па стабілізацыі цаны на бензін — гэта асобны від смехапанарамы. Козак ні храна не разумее ў ТЭКу, а нафтавікі яго разводзяць», — напісаў канал «Буравая», а «Каравульны» зрабіў рэпост. Рэпосціў «Каравульны» і паведамленні пра магчымую адстаўку Козака ў канале «ТЭК-ТЭК».
Калі мы спісаліся з «Каравульным» пад выглядам заказчыка і прапанавалі матэрыял пра дзяржкампаніі, то тут жа атрымалі пытанне: будзе ён негатыўным або пазітыўным. Даведаўшыся, што матэрыял можа быць негатыўным, адміністратар адразу адмовіўся ад здзелкі.
З «Каравульным» звязваюць і чалавека, якога можна назваць тыповым персанажам гэтага шальмоўскага рынку. Гаворка пра нейкага Мікалая Чарнова, які прапаноўваў свае паслугі ў Telegram, называючыся то супрацоўнікам апарата Савета бяспекі, то супрацоўнікам дэпартамента ваеннай контрвыведкі ФСБ. Гэты чалавек так усхваляваў некаторыя органы ўлады, што яны правялі праверку. Пасля яе заканчэння высветлілася, што Чарноў мог праходзіць навучанне ў Вайсковым універсітэце Мінабароны, а яго маці Алена Чарнова — першы прарэктар СПБГУ. Але ні ў Радзе Бяспекі, ні ў ФСБ ён не працуе. Затое ў Чарнова ёсць добрыя сувязі: ён сябруе і з адміністратарамі «Каравульнага», і з крамлёўскімі падрадчыкамі. Ён стварыў папулярны канал «Мыш ў агароднінным», а таксама меў дачыненне да каналаў 338 і «Опер зліў» — усе гэтыя каналы часта рэпосціць «Каравульны». Пагаварыць з самім Чарновым «Праекту» не ўдалося — ён не адказаў на запыты рэдакцыі.
Афіцыйна ў «Каравульным» свае кантакты з уладай не абвяргаюць, але запэўніваюць, што ў іх «пастаянна ёсць крытыка федэральных і рэгіянальных чыноўнікаў». «У нас часцяком погляды на многія пытанні (з крамлёўскімі чыноўнікамі) сыходзяцца. І мы маем зносіны. Не рэгулярна. А калі яны разыходзяцца — то ніхто нам не тое што загадаць [не можа], але і прасіць не будзе», — паведаміў адміністратар канала, калі карэспандэнт «Праекта» напісаў яму ўжо як журналіст. Гісторыю аб куплі канала «Раснафтай» ён абверг. «Не, першы раз чую», — сказаў прэс-сакратар «Раснафты» Міхаіл Лявонцьеў на пытанне аб рабоце нафтавай кампаніі на рынку Telegram і куплі канала.
Злоў «Нязыгара»
Унутрыпалітычны блок Крамля лічыць, што «Нязыгар» звязаны з іншай «вежай» — куратара інфармацыйнай палітыкі Аляксея Громава. Праз чалавека па імені Уладзіслаў Клюшын.
Летам і восенню гэтага года ў адміністрацыі Хакасіі праходзілі нарады, на якіх абмяркоўвалася стратэгія кіраўніка рэгіёна Віктара Зіміна, якія прайграваў губернатарскую кампанію. Неўзабаве прадстаўнікі Адміністрацыі прэзідэнта РФ сталі звяртаць увагу, што частка інфармацыі аказваецца ў «Нязыгары». Гэта здзівіла чыноўнікаў, была праведзена праверка. Вынікам праверкі стала запіска на імя кіраўніцтва ўнутрыпалітычнага блока Крамля. У ёй гаварылася, што многія матэрыялы ў «Нязыгары» публікуе нейкі Уладзіслаў Клюшын.
На нарадах у Хакасіі Клюшын удзельнічаў як тэхнолаг Міністэрства абароны (кіраўнік Мінабароны Сяргей Шайгу цесна звязаны з рэгіёнам). Але больш вядомы ён як уладальнік кампаніі «М 13» — менавіта яна распрацавала сістэму маніторынгу СМІ «Кацюша», якой карыстаюцца Міністэрства абароны і Адміністрацыя прэзідэнта. Гэтая ж кампанія ўдзельнічала ў распрацоўцы «Сейбы» — вымяральніка тэлеаўдыторыі. Прадуктамі «М 13» карыстаюцца ва ўладзе, іх туды ўкаранялі першы намеснік кіраўніка Адміністрацыі прэзідэнта Аляксей Громаў, кіраўніцтва ФСБ і Мінабароны, сцвярджае крыніца, дадаючы, што, да прыкладу, экспансія «Кацюшы» была вельмі агрэсіўнай — генералы з ФСБ пісалі ў органы ўлады лісты з настойлівай рэкамендацыяй адмовіцца ад выкарыстання сістэмы «Медыялогія», так як частка акцыянераў гэтай кампаніі «звязана з замежжам». Тымі ж лістамі яны заклікалі да ўстаноўкі «Кацюшы».
Многія людзі ў Крамлі перакананыя, што менавіта Клюшын і ёсць уладальнікам «Нязыгара», кажа адзін з суразмоўцаў. Яшчэ адзін блізкі да прэзідэнцкай адміністрацыі суразмоўца сцвярджае, што Клюшын толькі можа размяшчаць там матэрыялы за грошы. У любым выпадку гэтая гісторыя азначае, што падначалены Громаву блок АП, звязаны з інфармацыйнай палітыкай і сілавікамі, працуе ў Telegram.
Чалавек, які ўдзельнічае ў нарадах у Громава, распавядае, што аднойчы там абмяркоўвалі пост «Нязыгара», які змяшчае памылковую інфармацыю. «Ды гэта рэдакцыя нешта наблытала», — нібыта спакойна адрэагаваў Громаў. Удзельнікі зрабілі для сябе выснову, што першы намеснік кіраўніка крамлёўскай адміністрацыі хацеў паказаць, што кантралюе канал.
Клюшын не адказаў на пытанні «Праекта», адпраўленыя ў Facebook. Не адказаў на іх і прэс-сакратар прэзідэнта Дзмітрый Пяскоў.
Чарга за WhatsApp
Крэмль стаў больш цікавіцца WhatsApp і Viber, а Telegram становіцца пляцоўкай для барацьбы чыноўнікаў адзін з адным.
Пасля выбараў прэзідэнта прызначэнне Telegram для ўладаў змянілася. Зараз гэта ў асноўным месца войнаў адзін з адным. Як гэта адбываецца, добра відаць на нядаўнім прыкладзе.
У сярэдзіне лістапада каналы, якія суразмоўцы «Праекта» ўмоўна адносяць да сферы ўплыву Громава, распаўсюдзілі інфармацыю аб тым, што кіраўніку кіравання ўнутранай палітыкі Андрэю Ярыну (падпарадкаваны Кірыенка) кіраўніцтва аб'явіла аб няпоўнай службовай адпаведнасці за дрэнныя вынікі рэгіянальных выбараў. Крыніцай укіду туды быў канал «Майстар пяра», рэпост зрабілі «Пяр падчас чумы» і «Нязыгар».
У каналах, якія працуюць з унутрыпалітычным блокам Крамля і Кавальчукамі, неадкладна быў арганізаваны адказ. «Бойлерная», «Медыятэхнолаг» і «ІА «Шкламой» пры актыўнай падтрымцы «Каравульнага» паведамілі, што ніякіх праблем у Ярына няма і быць не можа.
Як сродак прапаганды Telegram цяпер менш займае крамлёўскіх мысляроў.
Яго месца занялі два іншых месенджары — WhatsApp і Viber. У прыватнасці, у сістэме маніторынгу СМІ і сацсетак «Прызма», якой карыстаюцца Кірыенка і ўсе падпарадкаваныя яму рэгіянальныя падраздзяленні, з лета 2018-га зявіўся агляд негатыўных паведамленняў пра ўладу ў пабліках WhatsApp і Viber.
Што ж тычыцца telegram-каналаў, блізкі да Крамля суразмоўца так апісаў цяперашняе стаўленне да іх: яны як падпольныя друкарні пачатку XX стагоддзя — царская «ахранка» нейкія з іх кантралявала і ўвесь час пра гэта рапартавалі, але толку было нуль — рэвалюцыя ўсё роўна адбылася.
