Знаходка 990 цел у цэнтры Брэста нагадала пра сцёртыя сляды берасцейскага габрэйства і катастрофу 1941—1942-га
Раскопкі працягнуцца
Паводле спадара Рагачука, з 17 студзеня спецыялізаванае падраздзяленне Міністэрства абароны падняло з яміны парэшткі 990 ахвяраў. Такая лічба стала шокам для грамадскасці, навукоўцаў і чыноўнікаў.
Заяву Аляксандра Рагачука пракаментавала знаўца старога Берасця, доктар мастацтвазнаўства ў галіне ўрбаністыкі і архітэктуры Ірына Лаўроўская. На яе меркаванне, каб пазбегнуць шоку ад нечаканасцяў падчас здзяйснення праекта, трэба было кіравацца патрабаваннем аб ахове «будынкаў і збудаванняў, планіровачнай структуры, ландшафту і культурнага слою» гістарычна-культурнай каштоўнасці нацыянальнага значэння «Гістарычны цэнтр Берасця», унесенай у Дзяржаўны спіс гістарычна-культурных каштоўнасцяў Беларусі. Перад праектаваннем «Прыбужскага квартала» трэба было правесці навуковыя даследаванні — архіўныя і археалагічныя. Аналіз іх вынікаў дазваляў пазбегнуць любых нечаканасцяў падчас будаўніцтва, падкрэсліла навукоўца.
Узгадаем мінулае
З цягам часу Берасце (на ідыш Брыск) стала амаль цалкам габрэйскім горадам, бо доля іўдзеяў у ім даходзіла да 89% ад колькасці ўсіх гараджанаў. Славу месту здабылі найперш габрэі-купцы, якія ў XV—XVI стагоддзях гандлявалі на шляху ад Венецыі да Вільні, ад Гданьска да Кіева. Адным з іх быў купец і ўпраўляючы караля Стэфана Баторыя Шауль Валь бен Егуда (1541—1617) — сын рабіна з італьянскай Падуі.
Так, насуперак іўдзейскай традыцыі ў 1842 годзе старыя габрэйскія могілкі (на ідыш — бісхайм ці кіркут, на іўрыце — бейт альмін ці бейт кварот) былі знішчаныя, а парэшткі іўдзеяў, якія жылі і паміралі ў горадзе цягам пяці стагоддзяў, перанесеныя на новы пляц. Зрэшты, і тут кіркут пратрымаўся толькі стагоддзе, бо ў 1950—1970-я гады на яго месцы пабудавалі стадыён «Лакаматыў». У выніку двух пераносаў габрэйскіх могілак загінулі і шматлікія мацэвы, якімі пасля вайны складалі фундаменты дамоў і брукавалі вуліцы горада. На сёння захавалася каля тысячы гэтых сведчанняў сакральнай культуры габрэйства, якія мяркуецца ўсталяваць у лапідарыі каля стадыёна «Лакаматыў».
Яміны з ахвярамі гета знаходзілі і раней
У сярэдзіне 1970-х, калі на Куйбышава будавалі панэльны дзевяціпавярховік, насупраць першай яміны знайшлі другую, а зараз — наступную. Прычым усе пахаванні знаходзіліся ў непасрэднай блізкасці ад будынкаў сінагог. Першая яміна — ля існуючага будынка былой сінагогі Асіра, а другая — каля неіснуючага будынка іўдзейскай святыні Джоэль Вінаград.
Да вайны ў гэтым будынку па вуліцы Куйбышава размяшчалася сінагога Асіра — адна з 76 іўдзейскіх святыняў горада.
Здымак чарцяжа, які захоўваецца ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў Горадні.
Выявы берасцейцаў-ахвяраў Халакосту з фондаў Дзяржаўнага архіва Берасцейскай вобласці. На здымках Ёлка Гальперына, Еля Ландсберг і Шымон Лукін.
У якасці пасляслоўя
Сёння ў Берасці амаль не адчуваецца 631-гадовае супольнае жыццё габрэяў з беларусамі, украінцамі і палякамі. Пра гэта няма аніякай згадкі нават на мануменце 1000-годдзю горада, якое будзе адзначацца сёлета. У горадзе пакуль адсутнічаюць тапонімы ў гонар выбітных землякоў-габрэяў, хоць нейкая агульная візуальная інфармацыя пра гісторыю і трагедыю мясцовага габрэйства, яго ўнёсак у гарадское жыццё.
Разам з тым, горад і вобласць далі свету шмат выбітных прадстаўнікоў габрэйства. Сярод іх — адзін з заснавальнікаў Дзяржавы Ізраіль, лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру Менахэм Бегін, першы прэзідэнт гэтай краіны Хаім Вейцман і кіраўнік ізраільскага ўрада Іцхак Шамір.
Аднак гэтага відавочна недастаткова. На маё меркаванне, у пытанні ўшанавання памяці мясцовага габрэйства гораду бракуе сістэмнага падыходу, а менавіта падрыхтоўкі і зацвярджэння праекту праграмы вяртання габрэйскай спадчыны.
Горад заслугоўвае адпаведнага музея габрэйскай культуры ў адноўленым будынку былой гарадской сінагогі, якая вылучаецца выбітнай архітэктурай. У якасці такога будынка можа быць абраная былая сінагога Асіра на вуліцы Куйбышава.
Паколькі горад мае статус свабоднай эканамічнай зоны, у ім можна было б заснаваць штогадовы міжнародны фэст культуры габрэйскай дыяспары. Для гістарычнага цэнтра Берасця трэба распрацаваць стэнды з неабходнай даведачнай інфармацыяй, планам гэтай тэрыторыі і пазначэннем найбольш цікавых аб’ектаў яе мінуўшчыны, у тым ліку габрэйскай — існай і страчанай. На месцы ямы гарадскія ўлады мяркуюць зрабіць зялёны газон. Праект ушанавання памяці ахвяраў нацызму на трэцяй яме бачыцца сціплым, лаканічным і кранальным. Уявіў, як па газоне бяжыць маленькая хударлявая прыгожая дзяўчынка са спелым бутонам дзьмухаўца. Дзіця трымае ў руцэ краску з празрыстым чубком і радасна глядзіць угару, бо чакае цуду палёту апушанай семязавязі ад лёгкага павеву ветрыку… Гэтыя і іншыя захады будуць спрыяць выхаванню культуры гістарычнай памяці, адсутнасць якой — цяжкая духоўная хвароба. Бо менавіта памяць трымае нас у бясконцым ланцугу пакаленняў. Без усведамлення гэтай памяці пра мінуўшчыну ў чалавека, нацыі і дзяржавы проста няма не толькі аніякай будучыні, але нават і спадзявання на яе.
Менавіта з выхаваннем культуры памяці звязваю надзею на цывілізаваны дыялог грамадскасці з чынавенствам, які дазволіць вырашаць такія няпростыя пытанні, што паўсталі вакол яміны з парэшткамі ахвяраў Халакосту.
Цяпер чытаюць
Слова «Унаватуна» значыць «рай». Дзе на Шры-Ланцы адпачывала Мельнікава13
Каментары